บทความนี้มี 3 ส่วน ส่วนแรก เป็นการปรับตัวกับสิ่งแวดล้อมเพื่อแสดงให้เห็นการเลือกและการตัดสินใจของเย้าที่สัมพันธ์กับการอพยพและการตั้งถิ่นฐาน รวมทั้งการจัดระเบียบการปกครองระดับท้องถิ่นในระบบความเชื่ออำนาจเหนือธรรมชาติ ซึ่งเกี่ยวพันกันระหว่างอำนาจทางการเมืองการปกครอง ประวัติศาสตร์ และปรากฏการณธรรมชาติ ส่วนที่สอง เป็นการจัดระเบียบทางวัฒนธรรมโดยมองผ่านพิธีกรรมประจำปีตามปฏิทินการเพาะปลูกแบบโค่นถางเผา และส่วนที่สามซึ่งเป็นส่วนสุดท้าย เป็นกรณีตัวอย่างสถานการณ์ที่เกิดขึ้นจริงของเย้าคนหนึ่งในสังคมเย้าแบบดั้งเดิม (หน้า 273-274)

ศึกษาเย้าในแง่การปรับตัว ซึ่งผู้เขียนแสดงให้เห็นถึงการเลือกและการตัดสินใจที่สัมพันธ์กับการอพยพ การตั้งถิ่นฐาน และความคิดในการจัดระเบียบการเมืองการปกครองท้องถิ่น โดยพิจารณาจากระบบความคิดเรื่องอำนาจเหนือธรรมชาติ ซึ่งเกี่ยวพันกันระหว่างอำนาจทางการปกครอง ประวัติศาสตร์ และปรากฏการณ์ธรรมชาติ และยังให้ความสนใจการจัดระเบียบทางวัฒนธรรมโดยพิจารณาจากพิธีกรรมประจำปีตามปฏิทินการเพาะปลูกแบบโค่นถางเผา ซึ่งเป็นพื้นฐานการยังชีพของเย้าในบริเวณสามเหลี่ยมทองคำ (หน้า 273)

เย้าอิ่วเมียน (the Iu-Mien Yao) โดยใช้ข้อมูลเย้าในบริเวณสามเหลี่ยมทองคำ และเย้าในอำเภอแม่จัน จังหวัดเชียงราย (หน้า 273-274, 303, 309)

ผู้เขียนใช้ข้อมูลภาคสนามในช่วงปี ค.ศ.1965, 1966 และ 1972 (หน้า 274, 304,309)

จากบันทึกจ้าฟินต้าน (kjaa fin taan) ของเย้าตระกูลตัง (tang) ซึ่งบันทึกรายชื่อบรรพบุรุษและสถานที่ฝังศพของคนในตระกูล แสดงให้เห็นเส้นทางการอพยพว่า เย้าตระกูลนี้แต่เดิมอยู่ในมณฑลกวางสี (Kwangsi) ค่อยๆอพยพลงมาทางใต้สู่มณฑลยูนนาน แล้วเข้าสู่ประเทศพม่าและประเทศไทยในที่สุด ทั้งนี้มีหลักฐานจากบันทึกที่ตั้งหลุมศพดังนี้ หลุมศพของบรรพบุรุษตั้งแต่รุ่นที่ 1 จนถึงรุ่นที่ 5 ว่าอยู่ในเขตกวางสี หลุมศพบรรพบุรุษรุ่นที่ 6 และ 7 อยู่ในเขตมณฑลยูนนาน หลุมศพบรรพบุรุษรุ่นที่ 8 ถึง 12 อยู่ในอาณาบริเวณเมืองเชียงตุง (Kengtung) ประเทศพม่า และหลุมศพบรรพบุรุษรุ่นที่ 13 อยู่ที่เมืองงาว (Muang Ngao) จังหวัดลำปาง ประเทศไทย (หน้า 274-278)

การเลือกพื้นที่ตั้งหมู่บ้านจะต้องพิจารณาว่า พื้นดินปลูกพืชได้และดินมีคุณภาพดี และที่สำคัญ ต้องอยู่ใกล้แหล่งน้ำ สามาถทำรางไม้ไผ่นำน้ำมายังหมู่บ้านได้ (หน้า 287)

ไม่มี

เมื่อเริ่มฤดูเพาะปลูกใหม่ เจ้าของบ้านแต่ละคนจะประชุมกันที่บ้านหัวหน้าหมู่บ้าน เพื่อพูดคุยเรื่องพื้นที่เพาะปลูก การร่วมมือกันระหว่างครัวเรือนมีขึ้นเพื่อความสะดวกในการทำงาน ความสัมพันธ์ทางเครือญาติระหว่างครัวเรือนแม้จะมีความสำคัญในสถานการณ์วิกฤติหรืออันตราย หากก็ไม่ใช่ช่องทางการร่วมมือกันเชิงเศรษฐกิจ (หน้า 290) ปฏิทินการเพาะปลูก แม้เย้าจะนับวันเดือนปีตามแบบจันทรคติของจีนโบราณ แต่เย้าในดินแดนสามเหลี่ยมทองคำก็ปรับการเพาะปลูกให้เข้ากับสภาพภูมิอากาศมรสุมเขตร้อนชื้น โดยยังคงใช้คำเรียกวันเดือนปีตามลักษณะภูมิอากาศจีนตอนเหนืออยู่ (หน้า 288) ในแต่ละปีเย้ามีการเพาะปลูก ดังนี้ กุมภาพันธ์ เก็บฝิ่น มีนาคม เก็บฝิ่นแล้วเสร็จ กำหนดพื้นที่เพาะปลูกฤดูต่อไป และถางเผาไร่ เมษายน ถางเผาไร่แล้วเสร็จ ปลูกข้าวโพดและพืชผักชนิดอื่นผสมในไร่ข้าวโพด และเพาะกล้ายาสูบสำหรับปลูกในฤดูฝน พฤษภาคม หว่านข้าว และกำจัดวัชพืชในไร่ มิถุนายน กำจัดวัชพืช กรกฎาคม กำจัดวัชพืช สิงหาคม กำจัดวัชพืช เตรียมดินในไร่ฝิ่น กันยายน กำจัดวัชพืช หว่านเมล็ดฝิ่น ตุลาคม กำจัดวัชพืช เก็บข้าวโพดและพืชผักในไร่ข้าวโพด พฤศจิกายน เกี่ยวข้าว กำจัดวัชพืชในไร่ฝิ่น ธันวาคม เกี่ยวข้าวแล้วเสร็จ กำจัดวัชพืชในไร่ฝิ่น มกราคม ไม่มีกิจกรรมเพาะปลูก (หน้า 290-300)

ความสัมพันธ์ในชุมชน วัฒนธรรมเย้าไม่เน้นความสำคัญของการมีลักษณะร่วมของหมู่บ้าน เช่น หมู่บ้านไม่มีประตูพิธีกรรม ไม่มีพิธีการเล่นร่วมกันของหนุ่มสาว ไม่มีวัด ไม่มีศาลากลางบ้าน ไม่มีเขตแดนหมู่บ้านชัดเจน และแม้จะมีการรวมกันเป็นกลุ่มความร่วมมือ (a confederacy) ภายใต้ผู้นำที่เข้มแข็ง หากทว่าแต่ละครัวเรือนก็มีอิสระเป็นหน่วยเศรษฐกิจหน่วยหนึ่ง (หน้า 290)

ระเบียบการปกครองท้องถิ่น ผู้เขียนอธิบายความคิดเกี่ยวกับระเบียบการปกครองผ่านความคิดการจัดลำดับการเป็นเจ้าของดินแดน - tei tsiu (owner of the land) ซึ่งรวมทั้งโลกมนุษย์และโลกแห่งวิญญาณเข้าไว้ด้วยกัน คำ tei หมายถึง แผ่นดิน หรือ โลก ซึ่งตรงข้ามกับ คำ tin หรือ lung ที่แลว่า สวรรค์ การใช้คำ tei มีดังนี้ ใช้ในความหมายของที่อยู่(habitat) เช่น ที่อยู่ของสิ่งมีชีวิต - yaang tei ถ้าใช้ในความหมายที่เป็นรูปธรรมคำนี้จะหมายถึง ขอบเขตของ “พื้นที่” (a territory of ‘tract’) และยังใช้ในความหมายที่หมายถึง พื้นดิน(ground) ที่เป็นที่อยู่ เช่น พื้นบ้าน - peao tei หลุมศพ – yom tei หรือ tsou tei (หน้า 279) คำ tsiu หมายถึง เจ้าของ หรือ หัวหน้า (owner or chief) ใช้ประกอบกับคำอื่นบ่งบอกความเป็นผู้นำหรืออำนาจระดับต่างๆ ดังนี้ 1. ขอบเขตระดับครัวเรือน ได้แก่ peao tsiu - หัวหน้าหรือเจ้าของบ้าน และ kjaa fin tsiu – คู่ของเจ้าของบ้านในหมู่วิญญาณบรรพบุรุษ 2. ขอบเขตการยังชีพในเพาะปลูก ได้แก่ liang tsiu – เจ้าของพื้นที่ที่โค่นถางเผา 3. การปกครองระดับท้องถิ่นภายในหมู่บ้าน ได้แก่ laang tsiu – เจ้าของหมู่บ้าน ซึ่งคือ หัวหน้าหมู่บ้าน 4.การรวมกลุ่มปกครองระดับสูงกว่าหมู่บ้าน ได้แก่ tei tsiu – เจ้าของแผ่นดิน ซึ่งคือ ผู้ปกครอง และ tupung tei tsiu หรือ tei tsiu mien ซึ่งเป็นผีในโลกแห่งวิญญาณปกครองดูแลหมู่บ้านคู่กับผู้ปกครองมนุษย์ 5. การปกครองระดับสูงสุด คือ ศูนย์กลางการปกครองของโลกแห่งวิญญาณ ซึ่ง Nyut Hung, the Jade of Emperor และ Sing tsiu ปกครอง (หน้า 279-280)

ผี มีหลายชนิด มีทั้งผีดีและผีร้าย - ผีเจ้าของ/ผู้ปกครอง (owner spirits) เย้าเชื่อว่า ผู้ปกครองที่มีอำนาจไม่ว่าจะเป็นคนกลุ่มชาติพันธุ์ใด หลังจากสิ้นชีวิตแล้วจะกลายเป็นผีผู้ปกครองดินแดนนั้นๆ(Owner Spirits of the Land) เช่น เย้าในบริเวณสามเหลี่ยมทองคำ จะทำพิธีเซ่นไหว้วิญญาณผู้นำที่เป็นคนไทยใหญ่ หรือวิญญาณชาวเขาที่มีตำแหน่งการปกครองของไทยใหญ่เป็นประจำทุกปี ดูแลควบคุมสัตว์ป่า พืชพันธุ์ในท้องถิ่นนั้นๆ เกี่ยวข้องกับมนุษย์น้อย ไม่ได้ปกป้องมนุษย์จากอันตราย (หน้า 279-281) - ผีไร่นา (field spirits) ดูแลที่ดินเพาะปลูก (หน้า 282) - ผีทหาร (Banner Cavalry) เป็นผีที่ข้องเกี่ยวกับการควบคุมการปกครองรวมถึงการตรวจตราดูแล เรียกผีกลุ่มนี้ว่า ‘Five Banners of Cavalry’ of the traditional agents of central political power (หน้า 282) -ผีเล็ก (small spirits หรือ fiu mien) เป็นผีระดับต่ำ ได้แก่ ผีลำห้วย ผีที่อยู่ตามดินโคลนและไม้ใหญ่ ผีที่ตายไม่ปกติ เช่น ตายโดยอุบัติเหตุ หรือถูกฆ่าตาย ทำเลที่ตั้ง เย้ามีความเชื่อเรื่องทำเลภูมิประเทศเกี่ยวกับ “ลมและน้ำ” – fung shui (‘wind and water geomantics) ซึ่งเป็นศาสตร์แขนงหนึ่งของจีนเกี่ยวกับความคิดเรื่องคู่ตรงข้าม หยิน-หยาง อันหมายถึง “พลังชีวิต”ของภูเขากับกระแสน้ำของสิ่งแวดล้อมธรรมชาติ เย้าให้มังกรเขียวเพศผู้เป็นหยาง และเสือขาวเพศเมียเป็นหยิน ตัวแทนธรรมชาติคู่นี้มีความสำคัญมากในชีวิตประจำวัน สุขภาพและความเจริญรุ่งเรืองของเย้า หลักความคิดนี้คือ การแบ่งพื้นที่ซ้าย-ขวา โดยยึดตนเองเป็นศูนย์กลาง ในตำแหน่งยืนหันหลังให้ภูเขา ด้านซ้ายมือจะเป็นมังกร (tsing luang) ด้านขวามือเป็นเสือขาว (pa’hou) ลักษณะที่สัมพันธ์กันเช่นนี้เป็นการรับรองการมีชีวิตที่ดี ซึ่งได้แก่ มีความกลมกลืนทางสังคม มีชีวิตยืนยาว มีลูกหลานมากและมีความร่ำรวย (หน้า 283-284) ความเชื่อเกี่ยวกับมังกร เย้าเชื่อว่ามังกรอาจจะปรากฏร่างเป็นชายชราผมยาวหนวดขาว ซึ่งผู้เขียนเห็นว่า เรื่องเล่าที่รวบรวมมาจากจังหวัดแพร่น่าสนใจเป็นพิเศษ เพราะได้ผูกเรื่องความคิดที่แพร่หลายเกี่ยวกับอำนาจเหนือธรรมชาติของเย้าเข้ากับนิทาน/เรื่องเล่าที่แพร่หลายของจีนเข้าด้วยกัน ทั้งนี้เนื้อหาคำสอนเชิงจริยธรรมของเรื่องเล่าเย้าจะตรงกันข้ามกับเนื้อหาเรื่องเล่าจีน ในเรื่องเล่าเย้า ความฉลาดของมนุษย์ที่พยายามจะเอาชนะผู้ปกครองแห่งน้ำกลายเป็นบทเรียนอันเจ็บปวดที่ทำให้เห็นความไร้พลังอำนาจของมนุษย์และหายนะที่เป็นผลมาจากการขาดความเชื่อในพลังอำนาจของธรรมชาติ มนุษย์ต้องเคารพมังกรในฐานะบทบาทของพ่อและผู้ชายที่มีอำนาจ (หน้า 285) การเสี่ยงทาย ในการเลือกพื้นที่เพาะปลูกและอยู่อาศัย นอกจากใช้เกณฑ์ทำเลที่ตั้งแล้ว เย้ายังใช้การเสี่ยงทายสำหรับตัดสินใจด้วย ทั้งพื้นที่ตั้งหมู่บ้าน (tiing taang tei) พื้นที่ตั้งบ้าน (tiing peao tei) พื้นที่อยู่อาศัย (tiing yang tei) และที่ตั้งหลุมศพ(tiing yom/tsou tei) สิ่งของที่ใช้เสี่ยงทายได้แก่ ข้าวโพดข้าวที่ไม่ได้เอาเปลือกออก (unhusked rice corn) หรือไข่ไก่ พร้อมกันนี้ผู้เสี่ยงทายจะขอความช่วยเหลือจากผีต่างๆ ได้แก่ ผีผู้ปกครองและเจ้าของพื้นที่ที่ตนอาศัย ผีเจ้าเมือง ผีบรรพบุรุษของครอบครัว และมังกร (the pulse/vein of the Dragon) การเสี่ยงทายเลือกที่ตั้งหลุมศพส่วนมากจะใช้ไข่โยนลงพื้นดิน ถ้าไข่แตกแสดงว่าผียอมรับสถานที่แห่งนั้น ส่วนการเสี่ยงทายที่ตั้งหมู่บ้านและที่ตั้งบ้านจะซับซ้อนกว่า (หน้า286-287) ในการเสี่ยงทายพื้นที่ตั้งหมู่บ้าน ผู้นำกลุ่มอพยพเป็นผู้เสี่ยงทาย ส่วนพื้นที่ปลูกบ้าน ผู้นำครัวเรือนเป็นผู้เสี่ยงทาย โดยใช้ข้าวโพดข้าวมาวางบนพื้นดินเป็นวงกลมให้ปลายหันออกนอกวงกลม แล้วนำชามมาปิด จำนวนข้าวโพดที่ใช้เสี่ยงทายจะขึ้นอยู่กับจำนวนคำถามที่ผู้เสี่ยงทายขอให้ผีช่วย การเสี่ยงทายจะทำเวลาใดก็ได้ แต่ปกติแล้วจะวางข้าวโพดเสี่ยงทายในตอนเย็นหลังดวงอาทิตย์ตก และต้องทิ้งไว้หนึ่งคืนจึงมาดูผลเสี่ยงทาย และถ้ามีสัตว์ป่า นกหรือแมลงมารบกวนของเสี่ยงทาย จะถือว่าที่แห่งนั้นไม่ดี ต้องเลือกสถานที่ใหม่ซึ่งอาจจะห่างจากที่เดิม 10 เมตรก็ได้ (หน้า 288-289) พิธีกรรมประจำปีปฏิทิน มี 2 แบบ พิธีกรรมแบบแรกเป็นการถือกรรม ห้ามทำกิจกรรมในไร่ ห้ามออกนอกบ้าน ซึ่งเย้ากำหนดตามวันรอบนักษัตร พิธีกรรมแบบที่สอง เป็นการเซ่นไหว้เลี้ยงผีประจำปี มี 4 พิธี ได้แก่ พิธีเลี้ยงผีในเดือนเมษายน - tsing meng มี 2 พิธี คือ การเลี้ยงผีบรรพบุรุษ เพื่อขอให้ช่วยเหลือปกป้องคุ้มครองไร่นาจากสัตว์ป่า และช่วยดูแลต้นข้าวให้เติบโตงอกงามรวมทั้งดูแลไม่ให้ขวัญข้าว (beao ion) หนีหาย (หน้า 293) การเลี้ยงผีเจ้าของที่ดิน ผู้ชายตัวแทนของครัวเรือนมาทำพิธีนี้ร่วมกันบนยอดเขาของหมู่บ้าน ทุกคนออกค่าใช้จ่ายร่วมกัน กินอาหารร่วมกัน และหลังจากเสร็จพิธีแล้วจะฝังของกินทุกอย่าง ณ ที่นั้น ไม่นำกลับหมู่บ้าน (หน้า 294) พิธีเลี้ยงผีในเดือนพฤษภาคม ได้แก่ พิธีไหว้ผีบรรพบุรุษหลังหว่านข้าว พิธีนี้จะคล้ายกับการเลี้ยงผีบรรพบุรุษในเดือนเมษายน ทั้งนี้แต่ละตระกูลจะทำพิธีต่างกัน ทุกตระกูลจะเตรียมขนมปังข้าวเจ้า แล้วแบ่งให้ผีบรรพบุรุษกับทหารผีของบรรพบุรุษ ลูกหลานจะขอให้ผีบรรพบุรุษปกป้องไร่นาจากสัตว์ป่า ขอให้ป้องกันไม่ให้ขวัญข้าวหนีหาย และขอให้สอนต้นข้าวให้เจริญเติบโต สอนให้ดื่มน้ำตอนกลางวันเมื่อร้อน และกินดินในตอนกลางคืนเมื่อเย็น ตระกูล Lei Hei เรียกพิธีนี้ว่า การไหว้ผี – siang mien ขณะที่ตระกูลอื่นๆ เรียกพิธีนี้ว่า การเข้าไร่นา – pia’ tshun ซึ่งในพิธี pia’ tshun นี้ ผู้ทำจะบอกครูผีของตน (sai mien) ให้พาขวัญข้าวกลับมา พร้อมกับค้นหาและพาทหารผีของครอบครัวที่หายไปหรือถูกทิ้งกลับมาด้วย ขั้นตอนนี้ไม่มีในตระกูล Lei Hei พิธีเลี้ยงผีในเดือนสิงหาคม ได้แก่ พิธีปีใหม่ผี ปีใหม่ผีตรงกับช่วงเวลาการผ่านวันที่ 14 เดือน 7 เป็นช่วงที่ผีมีความสุขที่สุด ขณะที่มนุษย์ไม่มีความสุขที่สุด เพราะอาหารขาดแคลน ผีบรรพบุรุษและทหารผีจะรับเลี้ยงฉลองและถูกขอให้ดูแลความเป็นอยู่ของลูกหลาน ในวันนี้เมื่อพระจันทร์เต็มดวง วิญญาณคนตายที่โชคร้ายซึ่งถูกลงโทษในนรกจะถูกปล่อยชั่วคราว ในช่วงนี้ห้ามยิงสัตว์หรือนกโดยเด็ดขาด (หน้า 298) พิธีปีใหม่ในเดือนมกราคม เป็นการขอบคุณผีที่ช่วยเหลือพวกเขาในช่วงปีที่ผ่านมา และยังขอให้ผีช่วยเหลือและปกป้องคุ้มครองในปีต่อไปด้วย (หน้า 300-301)

ไม่มีรายละเอียด

การนับวันเดือนปี เย้านับวันเดือนปีตามปฏิทินแบบจันทรคติของจีนโบราณ หนึ่งเดือนมี 29-30 วัน หนึ่งปีมี 24 ปักษ์ ปักษ์ละ 15 วัน ขณะเดียวกันก็แบ่งฤดูกาลออกเป็น 4 ฤดู ได้แก่ ฤดูใบไม้ผลิ –tsun kuei ระหว่างเดือนกุมภาพันธ์ถึงเดือนเมษายน ฤดูร้อน- haa kuei ระหว่างเดือนพฤษภาคมถึงเดือนกรกฎาคม ฤดูใบไม้ร่วง- tsieu kuei ระหว่างเดือนสิงหาคมถึงเดือนตุลาคม และฤดูหนาว- tung kuei ระหว่างเดือนพฤศจิกายนถึงเดือนมกราคม (หน้า 290-300)