ผลกระทบของการดำเนินงานโครงการพัฒนาที่สูงไทย-เยอรมันต่อชุมชนชาวเขา : ศึกษาเฉพาะกรณีพื้นที่ลุ่มน้ำลาง กิ่งอำเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอน โดยแบ่งกลุ่มประชากรออกเป็น 2 กลุ่มคือกลุ่มที่อยู่ในพื้นที่โครงการพัฒนากับกลุ่มที่ไม่อยู่ในพื้นที่โครงการพัฒนา จากการศึกษาพบว่า 1) การดำเนินงานโครงการพัฒนาที่สูงไทย-เยอรมันไม่ก่อให้เกิดผลกระทบอย่างมีนับสำคัญต่อชุมชนชาวเขาในพื้นที่ลุ่มน้ำลาง กิ่งอำเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอน กล่าวคือ ในด้านเศรษฐกิจมีการเปลี่ยนแปลงในระดับต่ำ เช่นการครอบครองทรัพย์สิน ความรู้การเกษตร รายได้ การถือครองที่ดิน การมีสัตว์เลี้ยง ในด้านสังคม มีผลกระทบต่อการศึกษาอยู่บ้าง ในลักษณะของการเริ่มให้ความสำคัญต่อการศึกษา และด้านการเมือง ไม่พบความแตกต่าง แต่มีเพียงการติดต่อสัมพันธ์กับเจ้าหน้าที่รัฐมากขึ้น 2) ชุมชนชาวเขาในพื้นที่ลุ่มน้ำลาง กิ่งอำเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอนที่ได้รับผลกระทบจากโครงการพัฒนาของโครงการพัฒนาที่สูงไทย-เยอรมันไม่มีสภาพเศรษฐกิจ, สังคมและการเมืองที่แตกต่างจากชุมชนในพื้นที่ควบคุม ซึ่งไม่ได้รับผลกระทบจากการพัฒนาโครงการพัฒนาที่สูงไทย-เยอรมัน กล่าวคือ ในด้านเศรษฐกิจ ไม่มีความแตกต่างอย่างเด่นชัดในด้านรายได้ การใช้ความรู้ทางเกษตร การมีสัตว์เลี้ยง การครอบครองทรัพย์สิน ซึ่งชุมชนควบคุมจะมีช่วงรายได้และการครอบครองทรัพย์สินสูงกว่า ในด้านสังคม ระดับการศึกษา วิธีรักษาพยาบาล การวางแผนครอบครัวไม่มีความแตกต่างอย่างชัดเจน มีเพียงชุมชนที่มีโครงการให้ความสำคัญกับระบบการศึกษามากกว่า และในด้านการเมือง ไม่พบความแตกต่างเกี่ยวกับปฏิสัมพันธ์ระหว่างเจ้าหน้าที่รัฐกับชุมชน การนับถือผู้นำมีเพียงประการเดียวที่แตกต่างคือ ชุมชนที่มีโครงการจะพึ่งพาเจ้าหน้าที่รัฐในการแก้ไขปัญหาความเดือดร้อนมากกว่า (หน้า ข-ค)

ศึกษาผลกระทบการดำเนินการโครงการพัฒนาสูงไทย-เยอรมันต่อการเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจ สังคม การเมือง และแนวทางพัฒนาชุมชนพื้นที่สูง โดยเปรียบเทียบ ระหว่าง 2 พื้นที่คือ 1) พื้นที่ลุ่มน้ำลาง กิ่งอำเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอน จำนวน 4 ตำบล 48 หมู่บ้าน โดยคัดเลือกตำบลละ 2 หมู่บ้าน หมู่บ้านละ 5 ครัวเรือน รวมทั้งหมด 40 ครัวเรือน และ 2) หมู่บ้านควบคุมในอำเภอแม่แตง จังหวัดเชียงใหม่ ซึ่งไม่มีโครงการพัฒนาเข้าไปดำเนินการ โดยคัดเลือก 8 หมู่บ้าน ใน 3 ตำบล หมู่บ้านละ 5 ครัวเรือน จำนวน 40 ครัวเรือน (หน้า 33)

กล่าวถึงการพิสูจน์สมมุติฐาน 2 ข้อ ได้แก่ 1) โครงการพัฒนาตามรูปแบบที่เน้นการเพิ่มผลผลิตและการเปลี่ยนแปลงวิถีชีวิตของชาวเขาให้เหมือนคนพื้นราบ ซึ่งดำเนินการอยู่ในปัจจุบัน ส่งผลกระทบต่อชุมชนชาวเขาทั้งทางด้านเศรษฐกิจ สังคมและการเมือง จากผลการศึกษาพบว่า ไม่เป็นไปตามสมมุติฐานนี้ ผลการดำเนินงานพัฒนาไม่ก่อให้เกิดผลกระทบอย่างมีนัยสำคัญต่อกลุ่มประชากรตัวอย่าง ทั้งก่อนและหลังจากมีโครงการพัฒนา โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ผลกระทบในทางเศรษฐกิจ กลับพบว่ามีผลการเปลี่ยนแปลงที่มีผลจาการพัฒนาน้อยกว่าก่อนมีโครงการ ส่วนในด้านสังคมมีผลกระทบในด้านการศึกษาอยู่บ้าง แต่ก็ไม่ได้ก่อให้เกิดผกระทบอย่างกว้างขวางต่อกลุ่มตัวอย่าง ส่วนในด้านการเมืองและการปกครอง ยังมีการดำเนินตามปกติทั้งก่อนมีโครงการและหลังมีโครงการ ดังนั้น จึงสรุปได้ว่า การพัฒนาตามรูปแบบที่เน้นการเพิ่มผลผลิตไม่ได้ส่งผลกระทบอย่างมีนัยสำคัญต่อชุมชนชาวเขาทั้งด้านเศรษฐกิจ สังคมและการเมือง สมมุติฐานข้อที่ 2) ชุมชนชาวเขาที่ได้รับผลกระทบจากโครงการพัฒนามีสภาพเศรษฐกิจ สังคมและการเมืองแตกต่างกว่าชุมชนชาวเขาซึ่งไม่ได้รับผลกระทบจากการพัฒนา จากการศึกษาพบว่าไม่เป็นไปตามสมมุติฐาน ไม่พบความแตกต่างอย่างมีนัยสำคัญ กล่าวคือ กลุ่มประชากรทั้ง 2 กลุ่มระหว่างกลุ่มที่มีโครงการและกลุ่มที่ไม่มีโครงการไม่แตกต่างกัน จึงกล่าวได้ว่า โครงการพัฒนาไม่ได้มีผลกระทบต่อความเปลี่ยนแปลงแตกต่างระหว่างประชากรทั้ง 2 กลุ่มแต่อย่างใด (หน้า 112-113)

ชุมชนทั้ง 2 กลุ่มทั้งกลุ่มพื้นที่ที่มีโครงการและไม่มีโครงการ ประกอบด้วยกลุ่มชาติพันธุ์ใกล้เคียงกันทั้งหมด 6 เผ่าคือ เย้า ม้ง อีก้อ มูเซอ กะเหรี่ยง และลีซอ โดยมีมูเซอมากที่สุด และลีซอรองลงมา (หน้า 45)

ไม่ได้ระบุ

ช่วงเวลาที่ศึกษาตั้งแต่เดือนพฤษภาคม พ.ศ. 2537 ถึง เมษายน พ.ศ. 2538 (หน้า 25, 33)

ไม่ได้ระบุ

ไม่ได้ระบุ

ประชากรกลุ่มตัวอย่างพื้นที่โครงการมีเพศชายร้อยละ 67.5 มีสถานภาพเป็นหัวหน้าครัวเรือนร้อยละ 55 และมีสถานภาพเป็นผู้อยู่อาศัยร้อยละ 37.5 มีประชากรอยู่ในช่วงระหว่าง 31.40-41.50 ปีมากที่สุด คือร้อยละ 35 และร้อยละ 35 ตามลำดับ ในพื้นที่ไม่มีโครงการมีเพศชายร้อยละ 72.5 และมีสภาพเป็นหัวหน้าครัวเรือนร้อยละ 95 ส่วนประชากรในพื้นที่ไม่มีโครงการมีอายุระหว่าง 31.40 ปี และ 41.50 ปี ร้อยละ 35 และ 30 ตามลำดับ (หน้า 46-48)

รายได้ของประชากรกลุ่มเป้าหมายในเขตพื้นที่โครงการ ทั้งก่อนและหลังมีโครงการพัฒนาที่สูงไทย-เยอรมัน พบว่ารายได้หลังมีโครงการเฉลี่ยสูงขึ้น มากกว่าก่อนมีโครงการ อย่างไรก็ตามพบว่า กลุ่มระดับรายได้สูงหลังมีโครงการกลับมีจำนวนลดลงจากเดิม (หน้า 51) ส่วนการเปรียบเทียบรายได้ระหว่างกลุ่มเป้าหมายที่อยู่ในพื้นที่โครงการกับไม่มีโครงการ พบว่า ประชากรในพื้นที่โครงการที่มีรายได้ไม่เกิน 6,000 บาท มีจำนวนมากกว่าประชากรในพื้นที่ไม่มีโครงการ ในขณะที่ประชากรในพื้นที่ไม่มีโครงการที่มีรายได้ 24,012 ถึง 31,200 มีจำนวนมากกว่าประชากรในพื้นที่โครงการที่มีรายได้ระดับเดียวกัน (หน้า 90) ทั้งนี้เนื่องจากกลุ่มตัวอย่างในพื้นที่ควบคุมที่ไม่มีโครงการอยู่ในจังหวัดเชียงใหม่ ซึ่งมีการเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจสูงกว่าพื้นที่โครงการซึ่งอยู่ในจังหวัดแม่ฮ่องสอน โดยเฉพาะอำเภอแม่แตงห่างจากตัวอำเภอเชียงใหม่ประมาณ 50 ก.ม. และมีศูนย์พัฒนาและสงเคราะห์ชาวเขาจังหวัดเชียงใหม่ เข้าไปดำเนินการพัฒนาชาวเขาในพื้นที่ควบคุมปกติ แม้ว่าจะไม่มีโครงการความช่วยเหลือจากต่างประเทศ (หน้า 91) ส่วนการถือครองที่ดินพบว่า การถือครองที่ดินก่อนและหลังมีโครงการแตกต่างกัน กล่าวคือ การถือครองที่ดินก่อนมีโครงการระหว่าง 1-5 ไร่ และ 6-10 ไร่ คิดเป็นร้อยละ 37.5 และ 45 ตามลำดับ ซึ่งภายหลังการถือครองที่ดินหลังมีโครงการกลับลดลง กล่าวคือ ผู้ถือครองที่ดินระหว่าง 1-5 ไร่ มีจำนวนเพิ่มขึ้นเป็นร้อยละ 65 ขณะที่ผู้ถือครองที่ดิน 6-10 ไร่ ลดลงเหลือเพียงร้อยละ 25 (หน้า 52) การมีสัตว์เลี้ยง พบว่าภายหลังมีโครงการกลุ่มเป้าหมายมีสัตว์เลี้ยง ได้แก่ เป็ด, ไก่, หมู, วัว, ควายลดลง กล่าวคือ ผู้ที่มีจำนวนสัตว์เลี้ยงระหว่าง 16-20 ตัว และ 21 ตัวขึ้นไป ก่อนมีโครงการมี ร้อยละ 35 และ 17.5 ตามลำดับ แต่ภายหลังมีโครงการลดเหลือเพียงร้อยละ 7.5 และ 10 ตามลำดับ ส่วนผู้ที่มีจำนวนสัตว์เลี้ยงระหว่าง 6-10 ตัว มีร้อยละ 50 เพิ่มขึ้นจากเดิมเพียง ร้อยละ 17.5 (หน้า 55) ส่วนการครอบครองสัตว์เลี้ยงระหว่างประชากรในพื้นที่โครงการกับประชากรในพื้นที่ควบคุมที่ไม่มีโครงการ พบว่า ประชากรในพื้นที่โครงการมีจำนวนสัตว์เลี้ยงมากกว่าประชากรในพื้นที่ควบคุมที่ไม่มีโครงการ (หน้า 95) การครอบครองทรัพย์สินเช่น รถยนต์ รถจักรยายนต์ และวิทยุของกลุ่มประชากรหลังมีโครงการมีจำนวนมากกว่ากลุ่มก่อนมีโครงการ ส่วนทรัพย์สินอื่นๆ เช่น จักรยาน จักรเย็บผ้า โทรทัศน์ และปืน ไม่มีการเปลี่ยนแปลง (หน้า 56) ส่วนการครอบครอบทรัพย์สินที่มีมูลค่าสูงเช่นรถยนต์ รถจักรยานยนต์ของประชากรในพื้นที่ไม่มีโครงการมีจำนวนมากกว่าประชากรในพื้นที่โครงการ (หน้า 96) การบริโภคข้าวในครอบครัวก่อนมีโครงการลดลง กล่าวคือ มีจำนวนครอบครัวที่มีข้าวบริโภคเพียงพอมากกว่าจำนวนครอบครัวที่มีข้าวบริโภคเพียงพอ และมีจำนวนครอบครัวที่มีข้าวบริโภคไม่เพียงพอเพิ่มขึ้นหลังมีโครงการ (หน้า 60) ก่อนมีโครงการชาวบ้านแก้ปัญหาขาดแคลนข้าวด้วยการญาติ, เพื่อนบ้านหรือขายฝิ่น ส่วนหลังจากมีโครงการชาวบ้านแก้ปัญหาข้าวบริโภคไม่เพียงพอโดยการขอยืมธนาคาร สหกรณ์ หรือขายผลผลิตทางการเกษตรเพื่อนำเงินไปซื้อข้าว (หน้า 61) การมีรายได้เพียงพอต่อการใช้จ่าย พบว่าหลังโครงการชาวบ้านมีรายได้เพียงพอต่อค่าใช้จ่ายมากกว่าเดิมก่อนมีโครงการ (หน้า 64) ส่วนการออมภายหลังมีโครงการมีการเปลี่ยนแปลงจากเดิมออมเงินในบ้านมาสู่การออมเงินโดยฝากธนาคารมากขึ้น (หน้า 66) มีการกู้ยืมเงินจากคนเมืองเพิ่มขึ้น ซึ่งจากเดิมก่อนหน้ามีโครงการ มีการกู้ยืมเงินจากเพื่อนบ้านหรือญาติมากกว่า ทั้งนี้เพราะมีคนพื้นราบขึ้นมาประกอบอาชีพบนพื้นที่สูงมากขึ้น ชาวบ้านจึงมีทางเลือกกู้ยืมเงินดอกเบี้ยต่ำมากกว่า (หน้า 65) ส่วนพฤติกรรมการออมระหว่างประชากรในพื้นที่โครงการกับไม่มีโครงการพบว่าไม่มีความแตกต่างกัน กล่าวคือ นิยมฝากธนาคารมากว่าเก็บไว้ที่บ้าน อย่างไรก็ตามประชากรในพื้นที่ไม่มีโครงการ มีการออมด้วยการซื้อเครื่องประดับมากกว่าประชากรในพื้นที่โครงการ (หน้า 97)

การให้ความนับถือกับคนในชุมชน ก่อนมีโครงการประชากรกลุ่มตัวอย่างให้ความนับถือบุคคลสำคัญในชุมชนได้แก่ผู้อาวุโส และผู้ใหญ่บ้านรองลงมา และในขณะที่หลังมีโครงการ ผู้ใหญ่บ้านมีความสำคัญในฐานะเป็นตัวแทนของรัฐในหมู่บ้านจึงได้รับความนิยมนับถือเพิ่มขึ้นมากกว่าผู้อาวุโส (หน้า 88) เมื่อเปรียบเทียบกับประชากรในพื้นที่มีโครงการและไม่มีโครงการ พบว่าไม่มีความแตกต่างกัน เว้นแต่ประชากรในพื้นที่โครงการมีการให้ความนับถือหมอสอนศาสนาด้วย (หน้า 109) ก่อนมีโครงการ การแก้ไขปัญหาเมื่อมีกรณีพิพาทในชุมชนโดยให้ผู้อาวุโสในหมู่บ้านเป็นผู้ตัดสิน มากกว่าผู้ใหญ่บ้าน แต่หลังมีโครงการ มีการเลือกผู้ใหญ่บ้านเป็นผู้ดำเนินการมากกว่าผู้อาวุโส (หน้า 89) และเมื่อเปรียบเทียบระหว่างประชากรในพื้นที่โครงการกับประชากรในพื้นที่ไม่มีโครงการพบว่าไม่มีความแตกต่างกัน และยังพบว่าทั้ง 2 กลุ่มไม่นิยมแก้ไขปัญหาด้วยการฟ้องร้องตำรวจหรือปลัดอำเภอ (หน้า 110)

การติดต่อกับหน่วยงานของรัฐ พบว่าประชากรกลุ่มตัวอย่างหลังมีโครงการ มีการติดต่อกับหน่วยงานราชการและเห็นว่าเจ้าหน้าที่ได้เข้ามาให้คำแนะนำช่วยเหลือ มากกว่ากลุ่มตัวอย่างก่อนมีโครงการ (หน้า 84-85) นอกจากนี้กลุ่มตัวอย่างหลังมีโครงการยังมีความพอใจในการติดต่อกับเจ้าหน้าที่ของรัฐ และเลือกเจ้าหน้าที่ของรัฐให้ช่วยแก้ไขปัญหามากกว่ากลุ่มตัวอย่างก่อนมีโครงการ (หน้า 86-87) เมื่อเปรียบเทียบระหว่างประชากรในพื้นที่โครงการกับประชากรในพื้นที่ไม่มีโครงการ พบว่าไม่มีความแตกต่างกัน (หน้า 106-108)

ไม่มีการกล่าวถึง

กลุ่มตัวอย่างหลังมีโครงการมีการสนับสนุนให้บุตรเรียนหนังสือมากกว่ากลุ่มก่อนมีโครงการ (หน้า 77) ส่วนการเปรียบเทียบระดับการศึกษาระหว่างประชากรในพื้นที่โครงการและประชากรในพื้นที่ไม่มีโครงการ พบว่ากลุ่มประชากรในพื้นที่โครงการมีระดับการศึกษาต่ำกว่า แต่มีการกระจายของระดับการศึกษามากกว่าประชากรในพื้นที่ไม่มีโครงการ (หน้า 98)

วิธีการรักษาโรคของกลุ่มเป้าหมายหลังมีโครงการไม่แตกต่างกัน คือไม่ใช้วิธีการรักษาโรคแบบดั้งเดิม เช่น ใช้หมอผี ยาป่า และฝิ่น แต่ประชากรกลุ่มหลังโครงการมีการรักษาโรคแผนใหม่มากกว่า และรักษาแบบดั้งเดิมลดลง (หน้า 68) ส่วนการรักษาพยาบาลในพื้นที่ไม่มีโครงการมีการรักษาด้วยวิธีสมัยใหม่มากกว่าประชากรในพื้นที่โครงการ (หน้า 99) การรักษาสุขอนามัยบุคคล หลังมีโครงการมีการรักษาสุขภาพอนามัยดีกว่ากลุ่มประชากรก่อนมีโครงการ เช่น มีการอาบน้ำ แปรงฟัน เปลี่ยนเสื้อผ้า การใช้สบู่และผงซักฟอก ในขณะที่กลุ่มเป้าหมายก่อนมีโครงการมีการรักษาอนามัย 2-3 วัน ต่อครั้ง (หน้า 69) ส่วนการเปรียบเทียบการรักษาอนามัยบุคคลระหว่างประชากรในพื้นที่โครงการและไม่มีโครงการ พบว่าไม่มีความแตกต่างกัน กล่าวคือมีการใส่ใจเรื่องความสะอาดเหมือนกัน (หน้า 100) ความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับการวางแผนครอบครัว พบว่ากลุ่มตัวอย่างหลังมีโครงการมความรู้ความเข้าใจมากกว่า และมีทัศนคติที่ดีต่อการวางแผนครอบครัวกลุ่มตัวอย่างก่อนมีโครงการ (หน้า 70, 72) แต่เมื่อเทียบกับประชากรในพื้นที่ไม่มีโครงการ พบว่าประชากรในพื้นที่โครงการมีความรู้น้อยกว่าประชากรในพื้นที่ไม่มีโครงการ (หน้า 101) นอกจากนี้กลุ่มเป้าหมายหลังมีโครงการยังมีการใช้ยาจากกองทุนยา และมีโอกาสเข้าถึงการรับบริการจากหน่วยสาธารณสุขเคลื่อนที่มากกว่ากลุ่มเป้าหมายก่อนมีโครงการ (หน้า 73-76) เมื่อเปรียบเทียบกับประชากรในพื้นที่ไม่มีโครงการ พบว่าประชากรในพื้นที่ไม่มีโครงการมีการเข้าถึงการรับบริการจากสาธารณสุขและการใช้ยาจากกองทุนยามากกว่าประชากรในพื้นที่โครงการ (หน้า 105)

ไม่ได้ระบุ

ไม่ได้ระบุ

ไม่ได้ระบุ

การเปลี่ยนแปลงในด้านเศรษฐกิจ ได้แก่ การส่งเสริมการปลูกพืชเพื่อการยังชีพ ทำให้ชาวเขามีผลผลิตจากพืชเพื่อการยังชีพมากขึ้น หลายหมู่บ้านเพียงพอต่อการบริโภคทั้งปี การส่งเสริมการปลูกพืชเศรษฐกิจเป็นรายได้ เพื่อลดการปลูกฝิ่น เช่น กาแฟ ถั่วแดง เสาวรส ละหุ่ง มันฝรั่ง และพืชผักอื่นๆ ทำให้ชาวเขามีทักษะความสามารถในการปลูกพืชหลายอย่าง อย่างไรก็ตามยังมีปัญหาเรื่องการตลาด และการขายผลผลิตในราคาที่ไม่เป็นธรรม เรื่องการออม แต่เดิมการออมอยู่ในรูปเงินรูปีหรือของป่า มาสู่การออมเงิน และการลงทุนสำหรับพัฒนาอาชีพและการผลิต การปลูกพืชเชิงอนุรักษ์ ซึ่งเดิมมีลักษณะทำไร่เลื่อนลอย0 มาสู่การปลูกพืชแบบอนุรักษ์ดินและน้ำ ทำให้ได้ผลผลิตเพิ่มขึ้น และลดพื้นที่ปลูกฝิ่น (หน้า 114-115) การเปลี่ยนแปลงในด้านสังคม ได้แก่การส่งเสริมการศึกษาของโครงการทำให้กระตุ้นความสนใจต่อระบบการศึกษามากขึ้น การพัฒนาสาธารณะสุข ก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงวิธีการรักษาจากวิธีดั้งเดิมได้แก่การใช้หมอผีลดลง และหันมาใช้บริการสาธารณะสุขมากขึ้น และการพัฒนาชุมชน ก่อให้เกิดการรวมกลุ่มการพัฒนาหมู่บ้านของตนเอง การพึ่งพาซึ่งกันและกัน ร่วมกันตัดสินใจและแก้ปัญหาร่วมกัน (หน้า 115-116) การเปลี่ยนแปลงทางด้านการเมือง ได้แก่ การจัดระบบการปกครอง ซึ่งเดิมให้ความเคารพนับถือผู้อาวุโสในหมู่บ้าน แต่โครงการพัฒนาก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงไปสู่การปกครองแบบคณะกรรมการ เช่นคณะกรรมการสภาตำบล คณะกรรมการหมู่บ้าน มากขึ้น การติดต่อกับเจ้าหน้าที่รัฐ มีเจ้าหน้าที่ของรัฐเข้าไปในหมู่บ้านมากขึ้น เปิดโอกาสให้ชาวบ้านได้ติดต่อกับเจ้าหน้าที่ รับแนวคิดการพัฒนาจากรัฐและมีการพัฒนาหมู่บ้านรับบริการจากรัฐมากขึ้น มีการแก้ไขปัญหาตามระบบมากขึ้น จากเดิมเป็นการแก้ไขปัญหากันเองภายในชุมชนหมู่บ้าน หรือชาวบ้านด้วยกันเอง มาสู่การแก้ไขปัญหาโดยเจ้าหน้าที่ของรัฐเข้ามามีส่วนร่วมด้วย และการสำนึกต่อส่วนรวมและโลกภายนอก มากขึ้น (หน้า 116-117)