การศึกษาวงจรศัพท์ในวัฒนธรรมการทอผ้าของไทยพวน ในพื้นที่ 2 หมู่บ้านได้แก่ ไทยพวนบ้านป่าแดง จังหวัดพิจิตรและไทยพวนบ้านหาดเสี้ยว จังหวัดสุโขทัย ไทยพวนบ้านป่าแดงเป็นไทยพวนที่อพยพมาจากอำเภอบ้านหมี่ จังหวัดลพบุรี การทอผ้าจะเป็นการทอผ้าไหม ได้แก่ ไหมมัดหมี่สามกษัตริย์ ไหมมัดหมี่ทั้งตัว ไหมหมี่เบี่ยง เป็นต้น ไทยพวนบ้านหาดเสี้ยว จังหวัดสุโขทัย เป็นไทยพวนที่อาศัยอยู่ในพื้นที่อำเภอศรีสัชนาลัยเป็นเวลาประมาณ 150 ปีมาแล้ว การทอผ้าเป็นการทอผ้าแบบโบราณเรียกว่า ผ้าซิ่นตีนจก การศึกษาวงจรศัพท์การทอผ้าของไทยพวนทั้งสองหมู่บ้าน ได้ศึกษาศัพท์ที่ใช้ในการทอผ้าที่สัมพันธ์กับเทคนิควิธีการทอ ลวดลายการทอ เครื่องมือและวัสดุการทอ ประเพณี พิธีกรรมและความเชื่อจากวัฒนธรรมการทอ จากการศึกษาได้วงคำศัพท์ทั้งสิ้น 400 คำ ซึ่งนำมาเสนอในรูปภาพประกอบคำศัพท์และการจัดหมวดคำศัพท์ตามชนิดของคำเป็นหมวดคำนาม คำลักษณะนามและคำกิริยา

รวบรวมและจัดหมวดหมู่คำศัพท์ที่ใช้ในวัฒนธรรมการทอผ้าของไทยพวน รวมถึงศึกษาภาพสะท้อนชีวิต ประเพณีและความเชื่อจากผลิตภัณฑ์สิ่งทอ

ไม่มี

ภาษาพวน

ไม่มีข้อมูล

พ.ศ. 2535

บ้านป่าแดง อำเภอตะพานหิน จังหวัดพิจิตร ไทยพวนบ้านป่าแดงเป็นไทยพวนที่อพยพมาจากอำเภอบ้านหมี่ จังหวัดลพบุรีเมื่อประมาณ 80 ปีมาแล้ว อพยพครั้งแรกมาเพียง 7 ครอบครัว ตั้งบ้านเรือนอยู่บริเวณริมทางรถไฟอำเภอตะพานหินในปัจจุบัน จากนั้นจึงอพยพมาจับจองที่ดินบริเวณบ้านป่าแดงในปัจจุบันและเพิ่มจำนวนขึ้นเรื่อย ๆ (หน้า 6) บ้านหาดเสี้ยว อำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย อำเภอศรีสัชนาลัยเดิมชื่อ "อำเภอด้ง" จากหลักฐานทางประวัติศาสตร์เล่าสืบต่อกันมาว่า ธิดาเจ้าเมืองเชียงหลวง นั่งเรือมาที่เมืองแพร่ เสด็จลำน้ำยมเพื่อเยี่ยมธิดาเจ้าเมืองตาก ผ่านมาถึงหมู่บ้านหาดเสี้ยวในปัจจุบัน เป็นบริเวณที่แม่น้ำยมไหลเป็น 2 สาย ได้สอบถามว่าหมู่บ้านนี้ชื่ออะไร แต่ไม่มีคำตอบ จึงได้แนะนำให้หัวหน้าตั้งชื่อหมู่บ้านว่า "บ้านหาดเชี่ยว" ต่อมากลายเสียงเป็น "บ้านหาดเสี้ยว" อำเภอด้งเปลี่ยนเป็นอำเภอหาดเสี้ยว ภายหลังเปลี่ยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชเป็นระบอบประชาธิปไตย ได้เปลี่ยนอำเภอหาดเสี้ยวเป็นอำเภอศรีสัชนาลัย เมื่อปี พ.ศ. 2466 เป็นต้นมา ไทยพวนบ้านหาดเสี้ยวเล่ากันว่าอพยพมาจากหลวงพระบางเมื่อ 100 กว่าปีมาแล้ว ตามหลักฐานทางประวัติศาสตร์ (พงศาวดารรัชกาลที่ 1-3) ได้ให้การว่าพวนอพยพมาจากเมืองพวน แคว้นเมืองเชียงขวาง ประเทศลาว โดยเริ่มอพยพมาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 3 เป็นต้นมา เมื่อเข้าถึงประเทศไทย จึงได้กระจายไปตามมณฑลต่างๆ และตกค้างตามจังหวัดต่างๆ ในปัจจุบัน (หน้า 9)

บ้านป่าแดง จังหวัดพิจิตร บ้านเรือนตั้งอยู่บนพื้นที่ราบ อยู่ห่างกันเป็นหย่อม ๆ (หน้า 8)

ตำบลหนองพะยอมประกอบด้วยประชากรทั้งหมด 5,830 คน 1,485 หลังคาเรือน (หน้า 8) ตำบลหาดเสี้ยว มีประชากรจำนวน 8,154 คน 1,665 หลังคาเรือน ความหนาแน่นของประชากรโดยเฉลี่ย 1,350 คนต่อตารางกิโลเมตร จำนวนประชากรหมู่บ้านหาดเสี้ยวมีประมาณ 4,000 คน หนึ่งในสี่เป็นคนไทยที่อพยพมาจากถิ่นอื่น ส่วนที่เหลือเป็นไทยพวน (หน้า 11)

บ้านป่าแดง จังหวัดพิจิตร อาชีพหลักคือการทำนา ทำไร่ อาชีพเสริมรายได้ที่สำคัญคือ การทอผ้า ประชากรมีรายได้ต่อหัวปีละประมาณ 5,000 - 10,000 คน บ้านหาดเสี้ยว อำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย ประชากรโดยมากมีอาชีพหลักคือการทำเกษตรกรรม ได้แก่การทำนา ทำสวนผลไม้และการปลูกพืชไร่ประเภทถั่วเขียว ข้าวโพด ฝ้ายและอ้อย (หน้า 9,12)

ไม่มีข้อมูล

ไม่มีข้อมูล

วันใดก็ตามที่มีคนตายเกิดขึ้นในหมู่บ้านหรือในช่วงประเพณีกำฟ้า ชาวบ้านจะงดการทอผ้าในวันนั้น มิฉะนั้น คนในบ้านจะได้รับอันตรายหรือล้มเจ็บ (หน้า 28) สมัยก่อนหญิงสาวไทยพวนหาดเสี้ยวเมื่อจะเข้าพิธีแต่งงานจะต้องเตรียมข้าวของเครื่องใช้สำหรับเจ้าบ่าว เช่น ผ้าขิด ผ้าขาวม้า ถุงย่ามแดงและผ้าเช็ดหน้าเพื่อใช้ในพิธีและหลังแต่งงาน สำหรับชายจะใช้หีบเหล็กสำหรับใส่เงินเสี้ยน, เงินด่าน อูบม่ะสำหรับใส่เงินค่าสินสอดจำนวน 12 บาท 50 สตางค์ใส่ไว้ในถุงย่ามแดงและดาบอีก 1 เล่มใช้สะพายเพื่อป้องกันโจรปล้นขันหมาก สำหรับผู้ชายหาดเสี้ยว เมื่อถึงเวลาบวชจะต้องมีผู้หญิงซึ่งเป็นคู่รักทำกองบวชให้ กองบวชประกอบด้วย เครื่องอัฐบริขาร ได้แก่ผ้ากั้ง ผ้าคลุมหัวช้าง ผ้านั่ง ผ้ากราบพระและผ้าห่อคัมภีร์ (หน้า 36)

ไม่มีข้อมูล

ไม่มีข้อมูล

ผ้ามัดหมี่บ้านป่าแดงมีหลายชนิด เช่น ผ้าไหมมัดหมี่สามกษัตริย์ทั้งใส่ดิ้นและไม่ใส่ดิ้น หมี่ใหญ่ หมี่เบี่ยง หมี่ทั้งตัว หมี่ถี่ หมี่ย้อย หมี่ซะและหมี่สอด มีลวดลายเลียนแบบต้นไม้และดอกไม้ธรรมชาติ ลายเรขาคณิตและลายประยุกต์ โดยนำลายจากท้องถิ่นอื่นมาผสม เช่น ลายนาค ลายดอกมะตุ้ม ลายดอกพิกุล ลายดอกฉัตร เป็นต้น (หน้า 25) ไทยพวนบ้านป่าแดงยังคงใช้ผ้าขิดสมัยโบราณในพิธีต่าง ๆ เช่น ผ้าคลุมหัวนาคใช้คลุมหัวนาคในพิธีบวชพระ ปลอกหมอนลายขิดใช้ในกองบวชหรือถวายพระในเทศกาลทอดกฐิน ผ้าม่วงสำหรับเจ้าบ่าวใช้นุ่งในพิธีแต่งงานแต่ปัจจุบันนำมาคลุมพานขันหมากเอก "เสื้อมะกะแล้ง" เป็นเสื้อที่หญิงสาวพวนใช้สวมในพิธีแต่งงาน พาดไหล่ด้วยผ้าขาวม้าพ้ายโต่ง สำหรับผู้ชาย เดิมนุ่งผ้าม่วงสวมเสื้อคอกลมสีขาว มีผ้าขาวม้าอีโป๊ะคาดเอว ในประเพณีกำฟ้า หญิงไทยพวนจะคาดสไบแจ้มองซึ่งเป็นผ้าที่ใช้คาดหน้าอกและใช้ผ้าคล้องคอเป็นผ้าสีต่าง ๆ ผ้าถุงหญิงพวนนุ่งผ้าซิ่นไหมมัดหมี่ (หน้า 26) การทอผ้าตีนจกบ้านหาดเสี้ยว จังหวัดสุโขทัย ผ้าตีนจก เป็นผ้าหน้าแคบมีลวดลายพิเศษใช้เป็นเชิงผ้าซิ่นของผู้หญิง ผืนผ้านุ่งที่ตีนจกจะนำไปประดิษฐ์ได้แก่ ซิ่นมุก ซิ่นตาเติบ ซิ่นเข็ญ วิธีจกมีหลายชนิด เช่น จกยก จกหน้าเอาหลัง จกหลังเอาหน้า และจกโบราณ เป็นต้น ลักษณะของตีนจกจะทำเป็นลวดลาย ดังนี้ ลายกระหนาบบน ลายดอก ลายกระหนาบล่าง ลายตีนจกที่นิยมทอที่บ้านหาดเสี้ยว ลายโบราณจะมีอยู่ 9 ลาย ได้แก่ ลายดอกเครือน้อย ลายดอกเครือกลาง ลายดอกเครือใหญ่ ลายดอกสิบสองหน่วยตัด ลายดอกมนสิบหก ลายดอกน้ำอ่าง ลายแปดขอและลายสี่ขอ (หน้า 28) การแต่งกายของไทยพวนหาดเสี้ยว สมัยก่อนเปลี่ยนแปลงการปกครองจะแบ่งเพศและอายุ สังเกตได้จากสีและชนิดของผ้า เดิมแต่งกายนุ่งโจงกระเบน มีผ้าขาวม้าคาดเอว ไม่สวมเสื้อแต่เวลาไปทำไร่จะใส่เสื้อคอตั้งแขนยาวสีน้ำเงิน หญิงสาวพวนที่ยังไม่แต่งงานจะนุ่งซิ่นเข็ญเป็นผ้าฝ้ายสีดำปนสีเขียวทอสลับเส้นด้ายกัน ในโอกาสพิเศษจะนุ่งซิ่นตีนจกหรือซิ่นตีนแดง ถ้าเป็นตีนจกพื้นแดงเรียกว่า ซิ่นตีนแดง เสื้อ จะเป็นผ้าแถบคาดปิดหน้าอก ทอเป็นผืนยาว เรียกว่า "ขาวม้าแฮ้งตู้" สำหรับหญิงที่แต่งงานแล้วจะเปลี่ยนเป็นซิ่นตีนและซิ่นตาเติบเป็นผ้าฝ้ายสีดำปนสีแดงทอสลับเส้นด้ายกันเป็นแถบ สีดำจะใช้ตัวผ้า สีแดงจะใช้เป็นเชิง ถ้าแต่งในโอกาสพิเศษจะเป็นผ้านุ่งซิ่นมุกตีนจก (หน้า 35)

วัฒนธรรมการทอผ้าของไทยพวน ยังสะท้อนให้เห็นรูปของคำพังเพย คำทายและการเล่นที่แสดงให้เห็นถึงการทอผ้าของไทยพวนที่มีมานานแล้ว - คำพังเพย เช่น "คนใจดีแก้ฝ้าย คนใจฮ้ายแก้ไหม" หมายถึง คำเปรียบเปรยระหว่างไหมกับฝ้าย ไหมจะปั่นยากต้องระมัดระวังเพราะขาดง่ายจึงต้องอาศัยคนมีจิตใจเยือกเย็น ถ้าใจร้อนก็ทำไม่สำเร็จ - คำทาย เช่น แม่มันร้องอี้อี้ ลูกมันพีอ๊องล่อง (หลา) สองเสาเก้าห้อง พี่น้องมาญามบ่มีที่อยู่ (หลา) หลาบ่สมฝ้าย ดึงหลายย่านแต่กิ่ว อิ้วบ่สมดอกฝ้าย แสนกี่ป้อนก็เล่าคาย (เครื่องอิ้งฝ้าย) - การละเล่น เช่น การเล่นนางกวัก อุปกรณ์ในการเล่นได้แก่ การทำตัวนางกวักและเครื่องเซ่น ตัวนางกวักจะใช้ตัวกวักซึ่งเป็นเครื่องมือที่ใช้ในการทอผ้า นำกะลามะพร้าวด้านที่มีรูมาร้อยเชือกมัดกับหัวกวักแล้วนำไม้บงหรือไม้รวกยาวประมาณ 1 วา นำมาเสียบกลางตัวกวัก การเล่นกวัก หนุ่มๆสาวๆจะนั่งล้อมวงนางกวักแล้วให้ผู้หญิงสองคนจับกวักที่ทรงเครื่องแล้วคนละข้างส่วนคนอื่นร้องเพลงนางกวัก เชิญวิญญาณนางกวักมาเข้าตัวกวัก เพลงนางกวักมีเนื้อร้องดังนี้ "นางกวักเอย นางกวักเจ้าแม่กวัก เจ้าแม่ยักแย่ เจ้าแม่แย่ยอ คนยกคนยอให้สูง เพียงข้างเจ้าอวดอ้างตำหูกเดือนหงาย ตกดินกกทรายเดือนแจ้ง เอ็ดแอ้งแม้ง นางฟ้าสงมา นาสีดาแกว่งแขนต่องแต่ง ต้องแต่ง "เมื่อร้องเพลงกลับไปกลับมาผีนางกวักจะลงมาเข้ากวัก เมื่อเข้าแล้วก็จะสามารถทำในสิ่งที่คนรอบข้างขอให้ทำได้ เช่น ทายชื่อคน ทายชื่อเนื้อคู่ เป็นต้น (หน้า 27)

ไม่มีข้อมูล

การแต่งกายของไทยพวนหาดเสี้ยว สมัยก่อนเปลี่ยนแปลงการปกครองจะแบ่งเพศและอายุ สังเกตได้จากสีและชนิดของผ้าแต่ปัจจุบันจะแต่งกายเหมือนชายไทยทั่วไป (หน้า 35)

ไม่มีข้อมูล

ไม่มี

รูปภาพ - เครื่องทอผ้าแบบกี่กระตุก,เครื่องทอผ้าพื้นเมือง(57) - ไม้ย่ำตีนหรือไม้เหยียบตีน,ไม้กำปั่นใช้สำหรับม้วนผ้าที่ทอเสร็จ(58) - ข้อศอกฮ้างกระสวย,ฮ้างกระสวย ใช้สอดกระสวยพุ่งไปมาเวลาทอ(59) - ลูกกลิ้ง,ฟืมและไม้ประกบฟืม(60) - เทาเท็งและเหาล่าง,ไม้กังหัน(61) - กงปั่นฝ้าย,เผือค้นด้าย(62) - ม้วนเครือด้ายยืนสำหรับทอ,ไม้จีมสำหรับสานแหบ้านป่าแดง,ไม้คิ้มปาดสำหรับใส่ไหมบ้านหาดเสี้ยว(63) - แป้นกี่สำหรับนั่งทอผ้า,เครื่องกวักฝ้าย(64) - หลา,กงปั่นฝ้าย(65) - โฮงมัดหมี่,เครื่องค้นหมี่หรือเครื่องเป้กหมี่(66) - ไม้ดีดฝ้าย,สาธิตการดีดฝ้าย(67) - ไม้ล้อม,สาธิตการล้อมฝ้าย,สาธิตการเข็ญฝ้าย(68) - ไม้เปีย,สาธิตการเปียฝ้าย(69) - สาธิตการกวักฝ้าย(70) - สาธิตการสืบหุบ้านหาดเสี้ยว,สาธิตการเก็บเหาบ้านป่าแดง(71) - สาธิตการเดินด้ายบ้านป่าแดง,สาธิตการค้นเผือบ้านหาดเสี้ยว(72) - สาธิตการร้อยฮูฟืม,สาธิตการม้วนเครือด้ายยืน(73) - สาธิตการมัดหมี่,สาธิตการค้นหมี่(74) - สาธิตการทอผ้าบ้านหาดเสี้ยว,สาธิตการทอผ้าบ้านป่าแดง(75) - ผ้าไหมมัดหมี่ลายเชิงพญานาคผสมก้านสนใหญ่,ผ้าไหมมัดหมี่ลายไทยตีนหยัก(76) - ผ้าไหมมัดหมี่ลายข้าวหลามตัดดอกใหญ่,ผ้าไหมมัดหมี่ลายตาข่าย 2 ตะกอ(77) - ผ้าไหมมัดหมี่ลายข้าวหลามตัดตีนลายหยักดอกมะตุ้ม,ผ้าไหมมัดหมี่ลายขอใหญ่(78) - ผ้าไหมมัดหมี่ลายนาคผสมลายสนเล็ก,ผ้าไหมมัดหมี่ทั้งตัวลายเฉียง(79) - ผ้าไหมมัดหมี่ 25 ลำลายนาคคู่ผสมฉัตรตีนลายสนเล็ก,ผ้าไหมมัดหมี่สามกษัตริย์ใส่ดิ้นเขียว,เหลือง,น้ำตาล(80) - ผ้าไหมมัดหมี่เปี่ยงลายยกดอก,ผ้าไหมมัดหมี่สอดดิ้น 13 ลำ(81) - ผ้าไหมมัดหมี่ลายข้าวหลามตัดดอกใหญ่ 13 ลำ,ผ้าไหมมัดหมี่ลายข้าวหลามตัดดอกคู่(82) - ผ้าไหมมัดหมี่เป้กเดียวลายไทย,ผ้าไหมมัดหมี่ถี่ 9 ลำ(83) - ผ้าไหมมัดหมี่ห่าง 7 ลำ,ผ้าไหมมัดหมี่ข้าวหลามตัดลายไทยตีนหยักดอกมะตุ้ม(84) - หมี่พุ่งลายดอกหญ้า,ผ้าไหมมัดหมี่พื้นสีเขียวลายขอดอกฉัตร(85) - โสร่งผ้าไทยตราอีโป๊ะ,ผ้าขาวม้าพ้ายโต่ง(86) - ผ้าไหมมัดหมี่ทั้งตัว 2 เหา ลายพริกไทย.ผ้าม่วงสำหรับเจ้าบ่าวในพิธีแต่งงาน(87) - ผ้าเคียนนม,หมอนขิดลายต่างๆ(88) - ผ้าคลุมหัวช้าง,ผ้านั่ง(89) - ผ้ากราบพระ,ผ้าห่อคัมภีร์(90) - ผ้ากั๊ง,ผ้าเช็ดหน้า(91) - ผ้าคลุมหัวนาค,ถุงย่ามแดง(92) - ซิ่นน้ำอ่อยลายสองท้อง,ซิ่นตาหว้าลายแปดขอ(93) - ซิ่นเข็นลายน้ำอ่าง,ซิ่นตาหว้าลายสี่ขอ(94) - ซิ่นตีนดำแฮ้งตู้,ซิ่นตีนแดงแฮ้งดู้(95) - ซิ่นตาหว้าลายน้ำอ่าง,ซิ่นตาเติบลายดอกมนสิบหก(96) - ซิ่นตาหว้าลายสิบสองหน่วยตัด, ,ซิ่นตาเติบลายดอกมนสิบหก(97) - ซิ่นล้วงลายดอกเครือใหญ่,ซิ่นมุกลายดอกเครือใหญ่(98) - ซิ่นมุกลายดอกเครือใหญ่,ซิ่นมุกลายน้ำอ่าง(99) - ซิ่นมุกลายดอกมนสิบหก,ซิ่นไหมลายสิบหกขอ(100) - ซิ่นไหมลายดอกบัวไหล,ซิ่นไหมลายน้ำอ่าง(101) - ซิ่นไหมลายดอกบัวไหล,ซิ่นเข็นลายดอกเครือกลาง(102)