ประเพณีและพิธีกรรมงานของชาวคลองอำเภอบ้านแพ้ว แบ่งเป็น 2 ประเภทหลักๆ คือ ประเพณีและพิธีกรรมทั่วไป และประเพณีพิธีกรรมตามเชื้อสายของกลุ่มชน ประเพณีทั่วไป คือ ประเพณีและพิธีกรรมงานประจำปีหลวงพ่อโตวัดหลักสี่ราษฎร์สโมสร การทำบุญสวน การลงแขกสวนองุ่น การทำบุญข้าวหลาม และการแข่งเรือ ซึ่งมีพื้นฐานความเชื่อเกิดจากศรัทธาในพระพุทธศาสนา ความเชื่อในการนับถือผีและเจ้าที่ ความเชื่อในอำนาจบนบานและสภาพแวดล้อมที่เป็นคลองเป็นสวน ส่วนประเพณีและพิธีกรรมของชนชาติแบ่งได้ 3 กลุ่ม คือ ประเพณีและพิธีกรรมของคนไทยเชื้อสายจีน ไทยเชื้อสายโซ่ง และไทยเชื้อสายมอญ โดยผู้ศึกษาได้กำหนดขอบเขตการศึกษาไว้ที่ประเพณีและพิธีกรรมในครอบครัว คือ ประเพณีแต่งงาน ประเพณีงานศพและประเพณีที่คงเอกลักษณ์เฉพาะเชื้อสาย กล่าวคือ คนไทยเชื้อสายจีนศึกษาประเพณีและพิธีกรรมตรุษจีน ประเพณีการเกิด และประเพณีการเปลี่ยนวัย ส่วนประเพณีคนไทยเชื้อสายโซ่ง ศึกษาประเพณีการแต่งกาย การเล่นคอนฟ้อนแคน การแสนเรือน และการเล่นปาตตง ขณะที่ประเพณีและพิธีกรรมของคนไทยเชื้อสายมอญ ศึกษา ประเพณีการแต่งกาย สงกรานต์ การรำผี และการบวช ผู้ศึกษาได้เสนอว่า ความเป็นมาของประเพณีและพิธีกรรมเกิดจากความศรัทธาในศาสนาพุทธ ผสมผสานผสานกับความเชื่อเรื่องผีบรรพบุรุษ การอบรมสั่งสอนให้เคารพเชื่อฟังและความกตัญญูต่อผู้ใหญ่ และเกิดการใช้ภูมิปัญญาด้านความคิดของกลุ่มชนในการรักษาประเพณีและพิธีกรรมดังกล่าว   

          ศึกษาความเป็นมาของประเพณีและพิธีกรรมทั่วไป ศึกษาลักษณะของประเพณีและพิธีกรรมที่ปฏิบัติตามเชื้อสาย และศึกษาปัจจัยที่ส่งผลกระทบต่อพิธีกรรม ของชาวคลอง อำเภอบ้านแพ้ว จังหวัดสมุทรสาคร

          ผู้ศึกษาใช้เป็นแนวคิดโครงสร้างหน้าที่มาเป็นแนวทางศึกษาเรื่องประเพณีว่าเป็นโครงสร้างของสังคมที่จะช่วยให้สังคมอยู่ได้อย่างมีเสถียรภาพ รวมถึงนำแนวคิดเรื่องนิเวศวัฒนธรรมเป็นแนวทางหาปัจจัยที่มีผลต่อประเพณีและพิธีกรรม  ของชาวคลองอําเภอบ้านแพ้ว  จังหวัดสมุทรสาคร

จีน, มอญ, โซ่งในอำเภอบ้านแพ้ว 

          ภาคสนามโดยอาสัยความเป็น “คนใน” ซึ่งเกิดจากการย้ายถิ่นเข้ามาประกอบอาชีพในราว พ.ศ. 2524-2547 งานภาคสนามจึงอาจพิจารณาว่าเป็นช่วงเวลาดังกล่าว    

          ผู้ศึกษาให้ข้อมูลประวัติความเป็นมาของกลุ่มชาติพันธุ์จีน มอญ และโซ่ง ในลักษณะภาพรวมของการอพยพเข้ามาตั้งถิ่นฐานในประเทศไทย หากแต่ไม่ได้บอกเล่าหรือวิเคราะห์หรือสังเคราะห์ให้เห็นว่ากลุ่มชาติพันธุ์ต่างๆ เหล่านี้อพยพเข้ามาตั้งรกรากที่คลองดำเนินสะดวก อำเภอบ้านแพ้ว เมื่อใดและอย่างไร 

          อําเภอบ้านแพ้ว  เป็นอําเภอหนึ่งในจังหวัดสมุทรสาคร มีภูมิศาสตร์เหมาะแก่การประกอบอาชีพเกษตรกรรม โดยเฉพาะการทําสวนผลไม้ เนื่องจากพื้นที่ส่วนใหญ่ติดกับคลองที่ นอกจากนี้ ยังมีคลองเล็กๆ แยกย่อยไปอีกเป็นจํานวนมาก และตามคลองเล็กๆ เหล่านี้มีคนอาศัยอยู่มานานมากกว่าร้อยปี จึงเรียกคนที่อาศัยในที่นี้ว่า “ชาวคลอง” ชีวิตชาวคลองมีความผูกพันกับสายน้ำ ทั้งทางด้านการคมนาคม การประกอบอาชีพ รวมทั้งงานรื่นเริงตามเทศกาลต่างๆ ล้วนขึ้นอยู่กับแม่น้ำลําคลองเป็นปัจจัยสําคัญ อีกทั้งเมื่อมีการผสมผสานความเชื่อพื้นฐานดั้งเดิมกับพระพุทธศาสนา การประพฤติและปฏิบัติต่อส่วนรวม จนกลายเป็นประเพณีสืบทอดต่อจนเป็นรากฐานทางวัฒนธรรม (หน้า, 4-5)

          ผู้ศึกษาให้ข้อมูลประชากรของจังหวัดสมุทรสาครทั้งจังหวัด ไม่ได้ให้ข้อมูลจำนวนประชากรกลุ่มพื้นที่ศึกษา 

          อาชีพเกษตรกรรม อาชีพเกษตรกรรมเป็นอาชีพหลักของประชาชนในจังหวัดสมุทรสาคร  พื้นที่จํานวนสองในสามของจังหวัดประกอบอาชีพเกษตรกรรม ทำสวน ทำนา ปลูกผัก ประมง เลี้ยงสัตว์น้ำ และทำงานในภาคอุตสาหกรรม   

          ชาวคลองในอําเภอบ้านแพ้วเป็นคนไทยหลายเชื้อสายมารวมกัน  ได้แก่ คนไทยเชื้อสายจีน  คนไทยเชื้อสายมอญ และคนไทยเชื้อสายโซ่ง ทําให้มีความหลากหลายทาง วัฒนธรรม และมีประเพณีที่ยังคงปฏิบัติกันอยู่ เช่น คนไทยเชื้อสายจีนมีประเพณีตรุษจีนซึ่งถือเป็น ประเพณีสําคัญ เมื่อถึงวันตรุษจีน จะมีการนําอาหารมาไหว้บรรพบุรุษ นักเรียนจะหยุดเรียนกัน เกือบหมดเพื่อไปร่วมในวันสําคัญดังกล่าว คนไทยเชื้อสายมอญมีประเพณีรําผีเพื่อขอขมา โทษเมื่อมีคนเจ็บป่วยในครอบครัว หรือมีประเพณีล้างเท้าพระในวันออกพรรษา คนไทยเชื้อสายโซ่งมีประเพณีการเสนเรือน ในกรณีระยะสามปีที่ผ่านมาไม่มีคนในครอบครัวเสียชีวิต ต้องมีการบวง สรวงต่อสิ่งศักดิ์สิทธิ์เพื่อความเป็นสิริมงคลแก่ครอบครัว

          ประเพณีและพิธีกรรมทั่วไปเป็นสิ่งที่ชาวคลองส่วนใหญ่ที่มีความหลากหลายชาติพันธุ์ ปฏิบัติกันมาช้านาน ได้แก่ ประเพณีงานประจําปีหลวงพ่อโตวัดหลักสี่ราษฎรสโมสร ที่เกิดขึ้นจากแรงศรัทธา ในความศักดิ์สิทธิ์ขององค์หลวงพ่อโต ศรัทธาในการทําบุญและศรัทธาบทบาทของพระสงฆ์และความเชื่อถือในการทําบุญ รวมถึงการที่อําเภอบ้านแพ้ว จังหวัดสมุทรสาคร มีคนไทยที่มีเชื้อสายต่าง ๆ อาศัยอยู่มาก การถือปฏิบัติประเพณีและพิธีกรรมตามเชื้อสายของตนก็ยังคงมีอยู่  จึงสามารถแบ่งได้เป็น 3 ประเภท ได้แก่ 1)ประเพณีและพิธีกรรมของคนไทยเชื้อสายจีน   ประเพณีและพิธีกรรมตรุษจีนซึ่งถือว่าเป็นวันขึ้นปีใหม่ของคนไทยเชื้อสายจีน มีการ ทําความสะอาดบ้านและเตรียมอาหารสําหรับไหว้เจ้าที่  ไหว้บรรพบุรุษ  และไหว้วิญญาณที่ไม่มี ญาติพี่น้อง  วันสําคัญของประเพณีและพิธีกรรมนี้ได้แก่ วันจ่าย วันไหว้ และวันถือหรือวันเที่ยว หรือวันตรุษจีน  ประเพณีในรอบปีและพิธีกรรมในวัฎจักรชีวิตต่างๆ 2) ประเพณีและพิธีกรรมของคนไทยเชื้อสายโซ่ง ประเพณีการแต่งกาย ซึ่งเป็นเอกลักษณ์ของคนไทยเชื้อสายโซ่ง เสื้อฮีจะแต่งใน โอกาสพิเศษที่ต้องมีการประกอบพิธี เช่น งานแต่งงาน  ส่วนชุดสําคัญอื่น ๆ ได้แก่  ผู้ชายจะสวม เสื้อก้อมและส้วงก้อม ประเพณีการแสดงและการรื่นเริง เป็นประเพณีการเล่นคอนฟ้อนแคน หรือ การเล่น ลูกช่วง ส่วนประเพณีและพิธีกรรมการเสนเรือน คือการเซ่นไหว้ผีเรือนเพื่อแสดงถึงความนับถือ เพื่อให้ผีบรรพบุรุษคอยดูแลลูกหลานและให้เกิดแต่สิ่งที่ดีๆ และเป็นการขอขมาถ้าได้ทําผิดผี 3)ประเพณีและพิธีกรรมของคนไทยเชื้อสายมอญ ประเพณีการแต่งกาย ซึ่งจะแต่งเมื่อมีงานเทศกาลหรือพิธีการต่างๆ  ผู้ชายสวมเสื้อคอกลม นุ่งโสร่ง  มีผ้าพาดบ่า  ผู้หญิงสวมเสื้อลูกไม้  นุ่งผ้าซิ่น  พาดผ้าสไบเฉียง วิธีการพาดสไบมี ๓ แบบ ประเพณีและพิธีกรรมสงกรานต์ จัดให้มีการทําบุญในวันที่ ๑๓ เมษายนของทุกปี ช่วงเช้ามีการทําบุญด้วยข้าวแช่ ส่วนของหวานก็คือกาละแม ช่วงบ่ายจะมีการแห่หางหงส์หรือธงตะขาบ ไปติดที่เสาหงส์ โดยจะเปลี่ยนผ้าธงตะขาบปีละหนึ่งครั้งในช่วงวันสงกรานต์ วันที่ 14 เมษายนจะมีการ บังสกุลเพื่ออุทิศส่วนกุศลให้บรรพบุรุษที่เสียชีวิตไปแล้ว  ส่วนมหรสพที่มีในเทศกาลนี้  ประเพณีและพิธีกรรมงานศพ นําศพมาวางบนแคร่ที่เสาแคร่ทั้งสี่เสาผูกผ้าขาวและมี บายศรีประกอบ ทําพิธีมัดตราสังข์และนําผ้ามาคลุมศพ  ไม่นําโลงศพขึ้นบ้าน  เดิมการสวดพระใช้ ภาษามอญ  แต่ในปัจจุบันใช้ภาษาไทยมากขึ้นหรืออาจใช้สลับกันอย่างละคืน  ผู้ที่มานั่งฟังพระสวด จะต้องแยกชายและหญิงนั่งกันคนละฝั่ง  โลงศพมีลักษณะแตกต่างจากผู้อื่น  และเคารพศพพระมาก โดยต้องจุดไฟด้วยลูกหนู ส่วนการเคลื่อนย้ายศพออกจากบ้านจะต้องนําลงทางทิศตะวันตกเท่านั้น และห้ามนําลงบันไดของบ้าน  จึงต้องมีการรื้อฝาบ้านเพื่อนําลงทางที่เรียกว่าบันไดผี (หน้า, 116-199)

          ผู้ศึกษาเสนอแบบแผนการดำเนินชีวิตของแต่ละกลุ่มเป็นภาพสะท้อนอัตลักษณ์ของกลุ่มชน โดยแดงผ่านประเพณี ความเชื่อ และพิธีกรรม 

          ปัจจัยที่ส่งผลกระทบต่อประเพณีและพิธีกรรมของชาวคลองพบว่า มีทั้งปัจจัยที่เกื้อหนุนให้ประเพณีคงอยู่ คือ ความศรัทธาในพุทธศาสนา ความเชื่อในสิ่งเหนือธรรมชาติ ความเชื่อผี ความเชื่อเรื่องการบน ความเชื่อและพิธีกรรม กฎแห่งกรรม ลักษณะทางภูมิศาสตร์และสภาพแวดล้อม การถ่ายทอดและเผยแพร่ในการกระจายวัฒนธรรม ตลอดจนลักษณะผู้นำ การเล็งเห็นประโยชน์ การใช้เทคโนโลยีสมัยใหม่ ส่วนปัจจัยที่มีผลต่อการเปลี่ยนแปลงของประเพณีและพิธีกรรม ได้แก่ ปัจจัยด้านเศรษฐกิจ วัฒนธรรมของคนไทย รูปแบบการเปลี่ยนแปลงชีวิต การเปลี่ยนแปลงขนาดของครอบครัว และระบบนิเวศที่เปลี่ยนเปลี่ยนล้วนมีผลต่อการเปลี่ยนแปลง 

ภาพ
          ภาพเสาหินบอกหลักที่ 1 อยูมุมสวนของบานชาวบาน มีสภาพดี (หน้า, 46)
          ภาพที่เสาหินบอกหลักที่ 2อยูหนาบานชาวบาน  แตอยูติดกับบาน  มีสภาพชํารุด (หน้า, 46)
          ภาพเสาหินปกเขต หลักที่ 3อยูหนาบาน ติดกับรานอาหารศรีสุวรรณมีสภาพดีสมบูรณที่สุด (หน้า, 47)
          ภาพเสาหินหลัก 4อยูหางจากวัดหลักสี่ราษฎรสโมสรไปเล็กนอย สภาพชํารุด ไมมีหัวเสาหัวเสาวางอยูขางๆ (หน้า, 47)
          ภาพหลวงพอโตมีพระพักตรอิ่มเอิบแสดงถึงความมีเมตตาธรรมและเปนพระพุทธรูปซึ่งเปนที่พึ่งทางใจของชาวคลองเปนอยางมาก(หน้า, 66)
          ภาพวิหารหลวงพอโตหลังปจจุบัน เปนวิหารหลังที่ 4 ประชาชนชวยกันบริจาคจัดสรางขึ้น(หน้า, 68)
          ภาพพระครูพิพัฒนสาครธรรม  เจาอาวาสวัดหลักสี่ราษฎรสโมสร ทําพิธีเปดงานและพรมน้ำมนตไปที่ผลไมจํานวนมากที่ชาวบานนํามาถวาย เมื่อชาวบาน นํากลับไปรับประทานเชื่อวา ทําใหคนในครอบครัวเจริญรุงเรือง(หน้า, 74)
          ภาพสวนทุกแหงจะมีการสรางศาลประจําสวน (หน้า, 91)
          ภาพชาวสวนองุนชวยกันทํางานอยางตั้งใจมาก แมจะไมไดเงินคาจาง(หน้า, 97)
          ภาพเมื่อถึงวันขึ้น 14ค่ำ เดือน 3ซึ่งเปนวันสุกดิบ ชาวบานหมูทอดเกือบทุกครัวเรือนชวยกัน เผาขาวหลาม ขางซายมือเปนเตาที่ทําขึ้นอยางงายๆ โดยเกลี่ยพื้นดินและขุดลงไปเล็กนอย และเหนือเตาจะทําราวสําหรับวางกระบอกขาวหลาม เมื่อคนในครอบครัวมาชวยกันกรอก ขาวเหนียวและเครื่องปรุงแลวก็จะนําฟนมาวางบริเวณที่เปนเตาไฟแลวจึงติดไฟ(หน้า, 102)
          ภาพเจาบาวไปรับตัวเจาสาว เจาสาวจะปอนบัวลอยใหเจาบาวรับประทาน และเจาบาวก็จะปอนบัวลอยใหเจาสาวรับประทานเชนเดียวกัน (หน้า, 128)
          ภาพที่ธงตะขาบที่คนไทยเชื้อสายมอญชวยกันเย็บเพื่อนําไปแขวนไวที่ ยอดเสาหงส (หน้า, 168)
          ภาพที่โรงพิธีที่เจาของงานสรางขึ้นเพื่อใชประกอบพิธีรําผีมอญ (หน้า, 182)

แผนที่
          ภาพแผนผังแสดงคลองดําเนินสะดวกและคลองซอย เสาบอกหลักตาง ๆ ตั้งแตหลักหนึ่งจนถึงหลักแปด เสาหลักหนึ่งถึงหลักหาอยูในอําเภอบานแพว จังหวัดสมุทรสาคร หลักหาเพียงสวนนอยถึงหลักแปด อยูในจังหวัดราชบุรี นอกจากนี้ยังมีแผนผังแสดงที่ตั้งวัดหลักสี่ราษฎรสโมสรประตูน้ำบางยาง และประตูน้ำบางนกแขวก(หน้า, 81)