พิธีรำผีมอญ หาใช่เพียงพิธีกรรมเพื่อขอขมาและบูชาผีบรรพบุรุษ หากยังเป็นความเชื่อที่ผลิตซ้ำและสืบทอดสำนึกทางประวัติศาสตร์ทางชาติพันธุ์มอญ นับแต่อดีตถึงปัจจุบัน สะท้อนให้เห็นการสื่อสัญลักษณ์งานพิธีกรรมนับถือผีมอญซึ่งเผยให้เห็นว่า คนมอญยังคงเชื่อในสิ่งเหนือธรรมชาติที่มีบทบาทสำคัญต่อการดำเนินชีวิต ทั้งในมิติสุขภาพและการดำเนินชีวิต ขณะเดียวกันยังบ่งบอกความสัมพันธ์ของเครือญาติ เนื่องจากเป็นพิธีกรรมที่ต้องใช้ปัจจัยด้านกำลังทรัพย์และกำลังคน หากมีฐานความสัมพันธ์ทางเครือญาติที่ไม่เข้มแข็ง ย่อมยากต่อการประกอบพิธีกรรมรำผี ยิ่งกว่านั้นยังเป็นพิธีกรรมที่ช่วยลดตรึงเครียดในโลกแห่งความเป็นจริงของคนมอญ ซึ่งรายละเอียดของพิธีกรรมแฝงด้วยความสนุกสนานรื่นเริงมากมาย รวมถึงการสะท้อนภาพบทบาทของผู้หญิงที่มีอำนาจอย่างมากในการประกอบพิธีกรรมดังกล่าว  

          นำเสนอมุมมองทางมานุษยวิทยาที่ได้จากการทำงานภาคสนามในพิธีรำผีมอญในเรื่องความเป็นมาและรายละเอียดพิธีกรรมของการรำผีมอญ

          ใช้การทำงานภาคสนามทางมานุษยวิทยามาถ่ายทอดเรื่องราวเพื่อทำให้เห็นพัฒนาการและรายละเอียดของพิธีกรรมรำผีมอญ  

มอญ

          มีการค้นคว้าเอกสารความเป็นมาของกลุ่มคนมอญนับตั้งแต่สมัยสุโขทัยจนถึงปี พ.ศ. 2543ร่วมกับการทำงานภาคสนาม ปี พ.ศ. 2542-2543 

          กลุ่มคนมอญในลุ่มน้ำแม่กลองเขตจังหวัดราชบุรีน่าจะอพยพมาในช่วงสมัยกรุงธนบุรีและกรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น เข้าตั้งถิ่นฐานกระจัดจายตามริมสองฝั่งแม่น้ำแม่กลอง เขตอำเภอบ้านโป่งและโพธาราม (หน้า, 35) 

          ความสัมพันธ์เชิงอำนาจบทความเรื่องนี้อาจพิจารณาจาก อำนาจของผีบรรพบุรุษที่มีต่อการควบคุมพฤติกรรมของสมาชิกสายตระกูล กล่าวคือ ร่างทรงต่างๆ เป็นสัญลักษณ์ของพิธีกรรมเมื่อมาประทับทรงแล้ว จะแสดงพฤติกรรมต่างๆ เลียนแบบบรรพุรุษที่ล่วงลับ ซึ่งลูกหลานผู้เข้าร่วมพิธีจะต้องสังเกตว่าร่างทรงถ่ายทอดออะไรออกมา คำสั่งของร่างทรงจะขัดขืนไม่ได้ เหตุนี้ ร่างทรงจึงมีอำนาจสามารถเรียกหาบุคคลใดๆ ที่ต้องการ ซึ่งเท่ากับว่าเป็นการใช้พิธีกรรมควบคุมพฤติกรรมของคนในสายตระกูลให้เช่อฟัง และทำให้เกิดความสงบในครอบครัว (หน้า, 60)

          นับถือพุทธศาสนาและยังคงความเชื่อเรื่องผี โดยเฉพาะการนับถือผีบรรพบุรุษหรือที่เรียกว่า “ผีมอญ” (ฮะหลก) มีการประกอบพิธีกรรมเซ่นไหว้ประจำปีหรือเมื่อยามเกิดวิฤตในชีวิต ความเชื่อนี้มีมาแต่อดีต โดยมีตำนานในหมู่คนมอญเล่าสืบกันว่า การนับถือผีบรรพบุรุษจะทำให้มนุษย์ได้รับการช่วยเหลือ ทำให้ชีวิตเจริญรุ่งเรือง มีความมั่นคง และชาวมอญยังมีการนับถือผีประจำตระกูล (หน้า, 36) 

          รำผีมอญเป็นพิธีกรรมของชาวมอญที่จัดขึ้นจากระบบความเชื่อเกี่ยวกับผีบรรพบุรุษ การจัดพิธีกรรมดังกล่าวจะต้องจัดขึ้นเมื่อบุคคลในตระกูลหรือสายตระกูลตามนามสกุลของตนเกิดเหตุบางประการ เช่น อาการเจ็บไข้ได้ป่วยโดยไม่ทราบสาเหตุการรำผีส่วนใหญ่สาเหตุเนื่องมาจากเรื่องการเจ็บไข้ได้ป่วยและการบนบานศาลกล่าว ในเรื่องของการเจ็บป่วย คือไม่สามารถรักษาให้หายขาดได้ ถึงแม้ว่าจะหาวิธีการรักษาในรูปแบบต่างๆแล้วแต่ก็ไม่สามารถทำให้หายขาดได้ และไม่ทราบสาเหตุที่มาของอาการป่วยว่าเกิดขึ้นได้อย่างไร ดังนั้นความเชื่อเดียวที่ชาวมอญยังคงรักษาและยึดมั่น คือความเชื่อเรื่องผีบรรพบุรุษ และสันนิษฐานว่าน่าจะมีสาเหตุจากการกระทำสิ่งหนึ่งสิ่งใดไม่ถูกต้อง ผิดวิถี และจารีตการนับถือผี ถือเป็นการรักษาโรคที่ไม่สามารถรักษาได้ด้วยวิธีทางการแพทย์ในปัจจุบันได้ จึงจำเป็นที่จะต้องหาที่พึ่งทางใจด้วยการทำพิธีกรรมรำผีมอญ (หน้า, 38-40)

          ความเชื่อเรื่องผีบรรพบุรุษหรือผีมอญ (ฮะหลก) เป็นความเชือที่สืบทอดมานับแต่อดีต โดยมีตำนานเล่าต่อกันว่า การนับถือผีบรรพบุรุษจะทำให้พวกเขาได้รับการช่วยเหลือและได้คำแนะนำจากผี ทำให้ชีวิตอยู่ดีมีสุข เจริญรุ่งเรืองและมีความมั่นคง เกิดเป็นประเพณีปฏิบัติโดยมีการรำผีมอญ ทั้งนี้ ผีบรรพบุรุษของคนมอญจำกำหนดไว้ตาม “สูตรบ้าน” ทางทิศตะวันออกของตัวบ้าน ภายในบ้านจะมีห้องนอนใหญ่ (หะยู้) ห้ามคนนอกตระกูลล่วงล้ำเข้าไปจะถือว่าผิดผี ดังนั้น หากผิดผีจะต้องประกอบพิธีขอคมาลาโทษ สัญลักษณ์ที่สำคัญในห้องผีคือ คือ เสาผีจะมีกระบุง ตะกร้า แขวนที่เสาดังกล๋าว ภายในกระบุงบรรจุเครื่องเซ่นข้าวของเครื่องใช้ โดยคนมอญจะประกอบพิธีกรรมเลี้ยงผีในเดือน 6 ตามปฏิทินจันทรคติ

          แม้สังคมจะมีการเปลี่ยนแปลง หากทว่า พิธีการรำผีของคนมอญยังมีบทบาทในชุมชน เนื่องจากเป็นพิธีกรรมที่มีหน้าที่ที่ช่วยให้ผู้หญิงซึ่งมักจะอยู่ภายใต้อำนาจของฝ่ายชาย สามารถปลดปล่อยความเครียดออกมาได้ โดยที่สังคมยังคงยอมรับ รวมถึงยังมีบทบาทด้านลดความขัดแย้งและช่วยควบคุมความประพฤติของสมาชิกในครอบครัว    

          ประเด็นสำคัญอื่นๆ ที่เน้นในงานศึกษาวิจัยนอกเหนือจากหัวข้อที่กำหนดไว้

ภาพ
          ภาพชาวมอญยึดมั่นในพุทธศาสนา ผู้ชายจะต้องบวชเรียนและภาพต่อมาคุณยายไปวัดด้วยความยึดมั่นพระพุทธศาสนา (หน้า, 34)
          ภาพลักษณะบ้านมอญที่เป็นเรือนไทยสองชั้นและกระบุงผีสัญลักษณ์ของผีบรรพบุรุษที่เสาเอกภายในบ้าน (หน้า, 39)
          ภาพผู้สืบสกุลผีบรรพบุรุษ (ต้นผี) และภรรยาพร้อมด้วยสิ่งของ เสื้อผ้าของผีบรรพบุรุษ ซึ่งจะเก็บไว้ในกระบุงผีแขวนไว้บริเวณเสาเอกของบ้าน (หน้า, 40)
          ภาพ “โต้ง” ทำพิธีกล่าวเชิญ ฎฮะหลกหั่ย” ผีบรรพบุรุษของเรือนมารับเครื่องเซ่นไหว้ในพิธีกรรมเลี้ยงผีประจำปี (หน้า, 42)
          ภาพแสดงลักษณะของโรงปะรำพิธีหรือโรงผีซึ่งจะเป็นสถานที่ประกอบพิธีรำผี และบรรดาเครื่องเซ่นไหว้ในพิธี และมีวงพิณพาทย์มอญบรรเลงในขณะที่มีการร่ายรำผีมอญ (หน้า, 46)
          ภาพขั้นตอนสุดท้ายผีนำกระบุงผ้าอันเป็นสัญลักษณ์ของผีบรรพบุรุษกลับไปไว้ที่เสาเอก ก่อนจะขึ้นบ้าน ภรรยาจะล้างเท้าให้เป็นการชำระล้างสิ่งไม่ดีออกจากตระกูลถือซ่าในปีนี้ตระกูลปราศจากมลพิษต่างๆ แล้ว (หน้า, 57)
          ภาพการแสดงทำนายถึงอนาคตของตระกูลของพ่อครูพิณพาทย์และการลำลายอุปกรณ์ต่างๆ เช่น โรงปะรำพิธี ต้นหว้า กรับไม้ไผ่ ฯลฯ หลังจากสิ้งสุดพิธีกรรม (หน้า, 57)