งานวิจัยนี้เป็นการสำรวจศึกษาการตั้งถิ่นฐานชีวิตความเป็นอยู่ของชาวไทลื้อบ้านเมืองลวง ตำบลลวงเหนือ อำเภอดอยสะเก็ด จังหวัดเชียงใหม่ เพื่อเป็นแนวทางการศึกษาชาวไทกลุ่มอื่นๆ ต่อไป ไทลื้อบ้านเมืองลวงเชื่อว่าบรรพบุรุษของตนอพยพมาจากแคว้นสิบสองปันนา มาตั้งถิ่นฐานในหมู่บ้านตั้งแต่ประมาณพุทธศตวรรษที่ 20 ความเชื่อนี้สองคล้องกับร่องรอยของเมืองโบราณเวียงแก่นที่อยู่ใกล้กับหมู่บ้านปัจจุบัน ไทลื้อบ้านเมืองลวงมีภาษาพูดที่มีสำเนียงเฉพาะต่างจากภาษาของคนเมือง มีความเป็นอยู่เรียบง่าย ยึดมั่นผูกพันกับขนบธรรมเนียมประเพณีและศาสนา เพาะปลูกเป็นอาชีพหลัก ทั้งนี้ชาวบ้านเมืองลวงพร้อมที่จะพัฒนาตนเองให้ดีขึ้นทั้งจากระบบการศึกษาในโรงเรียน และการอบรมเพิ่มเติมจากหน่วยงานของรัฐบาลที่เข้าไปพัฒนาหมู่บ้าน (บทคัดย่อ)

ศึกษาแบบแผนการตั้งถิ่นฐาน ประวัติการก่อตั้งชุมชน วิถีชีวิต ขนบธรรมเนียมประเพณี ทั้งในอดีตและปัจจุบัน ของไทลื้อ จังหวัดเชียงใหม่ โดยเน้นเฉพาะการตั้งถิ่นฐาน การธำรงรักษาวัฒนธรรมประเพณีเดิม และการผสมกลมกลืนเข้ากับสังคมพื้นเมือง (หน้า 3)

ไม่ระบุ

ชาวไทลื้อ บ้านเมืองลวง ตำบลลวงเหนือ อำเภอดอยสะเก็ด จังหวัดเชียงใหม่ (หน้า 3)

ไม่ระบุ

ชาวบ้านเมืองลวงเล่าสืบต่อกันมาว่า บรรพบุรุษของตนอพยพมาจากแคว้นสิบสองปันนา ทางใต้มณฑลยูนนาน ประเทศจีน เนื่องจากสภาวะสงครามทำให้ทำมาหากินลำบาก จาก “วันตั้งบ้าน” วันเสาร์ที่ 3 เมษายน พ.ศ.1932 ที่จารึกบนเสาหลักบ้าน ระยะเวลาที่เข้ามาตั้งถิ่นฐานของชาวบ้านจึงอยู่ในรัชสมัยของพระเจ้าแสนเมืองมา (พ.ศ.1931-1954) กษัตริย์พระองค์ที่ 10 ของราชวงศ์เม็งราย (หน้า 12-13) จากการศึกษาหลักฐานทางโบราณคดี หลักฐานประวัติศาสตร์ และคำบอกเล่า ผู้เขียนสรุปว่า ในพุทธศตวรรษที่ 20 มีชุมชน “พันนาฝั่งแกน” ตั้งอยู่แล้ว ในพื้นที่บ้านเมืองลวงและบริเวณใกล้เคียง (หน้า 14-15)

ลักษณะหมู่บ้าน บ้านเรือนตั้งอยู่รวมกันเป็นกลุ่มกระจุก (Cluster Settlement) ตามแนวลำเหมืองแม่ลายทั้งสองฝั่ง กลุ่มบ้านที่ตั้งอยู่ฝั่งตะวันตกของเหมืองแม่สาย ได้แก่ บ้านเวียง บ้านหลวง บ้านพ่อเฒ่าก่ำ บ้านกิ่ว บ้านกอมะตี และกลุ่มบ้านฝั่งตะวันตกของลำเหมืองได้แก่ บ้านใหม่หล่ายหน้า บ้านหลวง บ้านกิ๋ว บ้านนาเกี๋ยง บ้านนาลาว (หน้า 29, 7) ลักษณะบ้านเรือน เรือนแบบดั้งเดิมของชาวบ้านเมืองลวงเป็นแบบไทลื้อในสิบสองปันนา มีหลังคาลาดต่ำ ใต้ถุนสูง มีเสาจำนวนมาก ในตัวเรือนไม่กั้นห้อง แบ่งพื้นที่ ปัจจุบันเรือนเก่าแบบไทลื้อทรุดโทรมผุพังหรือถูกรื้อหมดแล้ว ส่วนเรือนที่ยังมีลักษณะของเรือนไทลื้อเป็นเรือนที่เรียกว่า “เฮือนสองหลังหน้าเปียง” ประกอบด้วย “เฮือนนอน” และ “เฮือนไฟ” คู่กัน มี “ฮ่องล่น” อยู่ตรงกลาง มีชานรอบบ้าน ส่วนกลางบ้านนั้นก่อนถึงห้องนอนมี “เติ๋น” ใช้เป็นที่พักผ่อน กินอาหาร และรับแขก ทั้งบ้านมีห้องนอนห้องเดียวกัน โดยใช้ม่านกั้นหรือมุ้งแยกกัน ใต้ถุนบ้านสูงประมาณ 2 เมตร ใช้เลี้ยง วัว ควาย และนั่งทำงานตอนกลางวัน ใกล้ๆ บ้านมี “หลองข้าว” หรืองยุ้งข้าวรูปทรงลักษณะเดียวกับของไทลื้อในสิบสองปันนา ชาวบ้านไม่นิยมสร้างรั้วกั้นบริเวณบ้าน ส่วนใหญ่ใช้แนวต้นไม้ที่ปลูกรอบๆ กำหนดเขตบ้าน (หน้า 52-53) ปัจจุบันลักษณะเรือนของบ้านเมืองลวงเปลี่ยนไปมาก เป็นเรือนแบบใหม่ชั้นเดียวปลูกติดพื้นดิน สร้างด้วยอิฐปูน ทาสีแบบสมัยใหม่ เรือนแบบไทลื้อเหลือเพียงหลังเดียว นอกนั้นไม่เหลือรูปทรงแบบเก่าเลย แม้จะใช้ไม้สร้างแต่ก็นิยมตึกเพิ่มขึ้น บางหลังเป็นแบบครึ่งตึกครึ่งไม้ ไม่มีใต้ถุน การแบ่งพื้นที่ภายในเรือนเพื่อใช้สอยก็ต่างจากเดิมมาก (หน้า 76)

สภาพเศรษฐกิจส่วนใหญ่ยังคงขึ้นอยู่กับการผลิตทางการเกษตร รูปแบบความสัมพันธ์ทางการผลิตรวมทั้งลักษณะความผูกพันของคนในหมู่บ้านเพื่อผลประโยชน์ทางเศรษฐกิจยังคงมีอยู่ในชุมชนแบบไร่นาของไทลื้อบ้านเมืองลวง (หน้า 46) การเพาะปลูก ชาวบ้านปลูกข้าวเป็นหลัก ปีละครั้ง โดยใช้นำฝนและน้ำเหมืองฝาย ถ้าปีใดมีน้ำเพียงพอก็ปลูกพืชอื่น เช่น ถัวเหลือง พริก กระเทียม หมุนเวียนแทนข้าว (หน้า 19, 21) ส่วนพืชผักอื่น เช่น หอม ถั่ว ฝ้าย คราม ยาสูบ ปละผักต่างๆ จะปลูกที่บริเวณผาแตก ซึ่งมีน้ำดินดี บริเวณนี้อยู่ห่างจากฝายผาแตกหรือฝายชลประทานแม่กวงประมาณ 5-6 กิโลเมตร สำหรับหลาก พลู และผลไม้จะปลูกในบริเวณบ้าน (หน้า 20) แรงงาน ปัจจุบันมีการจ้างแรงงานทางการเกษตรมากขึ้นโดยเฉพาะช่วงการปลูกหรือเก็บเกี่ยว เนื่องจาก หาง่าย ค่าใช้จ่ายน้อยกว่าการเลี้ยงอาหารแบบเอามื้อเอาวัน แบบดั้งเดิม ซึ่งเป็นการเลี้ยงอาหารแทนการจ่ายค่าจ้าง โดยอัตราค่าจ้างแบ่งออกเป็น 2 ประเภทคือ แรงงานไร้ฝีมือและแรงงานมีฝีมือ (หน้า 26-27) ที่ดิน เป็นที่ราบลุ่มอุดมสมบูรณ์ การถือครองที่ดินร้อยละ 56.1 เป็นการถือครองที่ดินของตนเอง นอกนั้นเป็นการทำกินในที่ดินของพ่อแม่ หรือญาติพี่น้อง (หน้า 23)โดยการใช้ที่ดินเป็นการใช้แบบผสมผสานคือ ทำนา ทำส่วน และทำไร่ ในผืนเดียวกัน (หน้า 24) น้ำ ระบบเหมืองฝาย มีแก่เหมืองแก่ฝายดูแล ประมาณเดือนพฤษภาคมถึงมิถุนายน จะมีการตีฝายและขุดลองเหมือง (หน้า 28) ชาวบ้านจัดระบบเหมืองฝายเองในช่วงก่อนที่กรมชลประทานเข้ามาดูแล โดยทำฝายทดน้ำเข้านาเรียกว่าฝายเกาะมะตัน และฝายกอลาน ซึ่งมีการแบ่งเหมืองออกเป็น 2 สาย เรียกว่าเหมืองเกาะมะตัน และเหมืองหลวงซึ่งกรมชลประทานขุดภายหลัง (หน้า 30) กรมชลประทานสำรวจและสร้างฝายทดน้ำเสร็จในปี พ.ศ. 2490 เรียกว่าโครงการชลประทานแม่กวง ซึ่งเป็นฝายน้ำล้น ผ่านเข้าคลองส่งน้ำ 3 สาย (หน้า 30-31) โดยบ้านเมืองลวงได้รับน้ำจากคลองส่งน้ำเกาะมะตัน ได้รับน้ำใช้ในการเพาะปลูกอย่างพอเพียงในฤดูเพาะปลูก แต่ประสบปัญหาขาดแคลนน้ำในช่วงหน้าแล้ง (หน้า 31) มีการแก้ไขปัญหาโดยการขุดน้ำบาดาลในที่นาของตน และทำโอ่งเก็บน้ำตามบ้านเรือน วัด และโรงเรียน (หน้า 32) แหล่งน้ำการเกษตร นอกจากน้ำฝนแล้ว แหล่งน้ำเพาะปลูกอีกแห่งหนึ่งของหมู่บ้านคือ เหมืองฝายกักเก็บน้ำที่ชาวบ้านจัดการกันเอง โดยเลือกคนในหมู่บ้านเรียกว่า “แก่เหมืองแก่ฝาย” เป็นผู้ดูแลและจัดแบ่งน้ำ (หน้า 28) ก่อนมีโครงการชลประทานหลวงแม่กวง ชาวบ้านเมืองลวงจัดระบบเหมืองฝายโดยใช้น้ำแม่น้ำกวงที่ไหลมาจากดอนนางแก้วบรรจบกับน้ำแม่ลายแล้วไหลมาถึงเกาะมะตัน ชาวบ้านทำฝายทดน้ำเข้านาเรียกว่า “ฝายเกาะมะตัน” จากฝายเกาะมะตันลงมาเป็นฝายกอลาน ซึ่งมีเหมืองแยก 2 สายคือ เหมืองเกาะมะตัน และเหมืองหลวง ซึ่งเป็นลำเหมืองที่กรมชลประทานขุดขึ้นภายหลัง น้ำจากเหมืองเกาะมะตันไหลมาถึงบ้านดงเจริญชัย ก็แยกเป็น 2 สาย เหมืองร้องขี้เหล็กที่ไหลไปบ้านสันอุ้ม ตำบลเชิงดอย อำเภอดอยสะเก็ดสายหนึ่ง และเหมืองแม่สายอีกสายหนึ่งที่ไหลสู่บ้านเมืองลวง ด้านหลังวัดศรีมุงเมือง ชาวบ้านดำเนินการจัดการเหมืองฝายเรื่อยมาจนกระทั่งปี พ.ศ. 2478 เจ้าราชภาคีนัยสร้างฝายชั่วคราวที่ดอยลอง บ้านผาแตกกั้นลำน้ำแม่กวงและขุดคลองส่งน้ำ แต่ฝายต้านทานแรงปะทะจากน้ำไม่ได้ พังลงทุกครั้ง จนกระทั้งปี พ.ศ. 2489 กรมชลประทานสำรวจและสร้างฝายทดน้ำขึ้นใหม่ อยู่ต่ำจากฝายผาแตกเดิมประมาณ 4 กิโลเมตร และเสร็จในปี พ.ศ. 2490 เรียกว่าโครงการชลประทานหลวงแม่กวง มีคลองส่งน้ำ 3 สายคือ คลองส่งน้ำเกาะมะตัน คลองส่งน้ำเมืองวะ และคลองส่งน้ำแม่กวง แม้กรมชลประทานจะเข้ามาจัดการดูแลฝายทดน้ำ แต่บริเวณที่อยู่นอกเขตโครงการชาวบ้านยังต้องบำรุงรักษาเหมืองฝายกันเองตามลักษณะเดิม (หน้า 30-31) การจัดการเหมืองฝาย ชาวบ้านจะเลือกแก่เหมืองแก่ฝายมาเป็นผู้รับผิดชอบดูแลเหมืองฝาย เกณฑ์ชาวบ้านมา ตีฝาย ลอกฝาย และดูแลจัดการน้ำให้ยุติธรรม จัดสรรการใช้นำให้ทั่วถึง ในเดือนพฤษภาคมและมิถุนายนจะแจ้งให้ชาวบ้านมาช่วยขุดลอกเหมือง ละตีฝาย โดยส่งครอบครัวละ 1 คนสำหรับครอบครัวที่ทำนา ทำประมาณ 1-3 วัน ชาวบ้านต้องนำหลักไปตีฝายเองตามจำนวนนาที่ครอบครอง การทำนุบำรุงฝายครัวเรือนที่ทำนาต้องรับผิดชอบร่วมกัน ผู้ที่ละเลยจะถูกปรับไหม แก่เหมืองแก่ฝายจะเป็นบุคคลที่ทุกคนไว้วางใจ ค่าตอบแทนอาจเป็นข้าวสารหรือที่ดินที่ชาวบ้านมอบให้ หากมีกรณีพิพาทตกลงกันไม่ได้อาจต้องให้เจ้าหน้าทางอำเภอช่วยไกล่เกลี่ย การควบควมการลักน้ำไปใช้ของชาวบ้านบางกลุ่มทำได้ยากเพราะพื้นที่ควบคุมของแก่ฝายกว้าง เมื่อถึงฤดูเพาะปลูกพืชนอกฤดูจะมีการประชุมระหว่างตัวแทนชาวบ้านและเจ้าหน้าที่ชลประทาน เพื่อพิจารณาพื้นที่ที่จะเพาะปลูกพืชนอกฤดู ถึงแม้เหมืองฝายในปัจจุบันได้จัดทำขึ้นโดยวัสดุที่แข็งแรงทนทานคือ พนังกั้นน้ำซีเมนต์ แต่ยังคงอาศัยแรงงานชาวบ้านในการบำรุงรักษาอยู่ (หน้า 28-29, 33-34) การแลกเปลี่ยนค้าขาย สมัยก่อนชาวบ้านเมืองลวงมีบทบาททางการค้าน้อย เพราะมีลักษณะเศรษฐกิจแบบเลี้ยงดูตนเอง การคมนาคมลำบาก สินค้าฟุ่มเฟือยมีน้อย และลักษณะนิสัยของชาวไทลื้อที่ไม่นิยมทำการค้า แต่ก็มีบางครอบครัวที่มีฐานะดีมีทุนสามารถทำการค้าระหว่างบ้านหรือเมืองได้ ส่วนชาวบ้านทั่วไปการค้าขายแลกเปลี่ยนมักทำที่ตลาดดอยสะเก็ดและหมู่บ้านใกล้เคียง สินค้าจากบ้านเมืองลวงได้แก่ หมาก พลู ข่าว ผัก และผลไม้ ผู้หญิงจะใส่เปี้ยด(กระบุง) หาบไปขายแล้วซื้อของกินของใช้ที่จำเป็นกลับมาบ้าน ที่ตลาดดอยสะเก็ดจะมีพ่อค้าจีน เงี้ยว และคนเมืองนำสินค้าเครื่องอุปโภคบริโภคมาจำหน่าย และซื้อสินค้าจากชาวบ้าน นอกจากตลาดดอนสะเก็ดแล้วยังมีตลาดแม่ก๊ะ เขตอำเภอสันกำแพง ส่วนใน “เวียง” นั้นนำไปขายไม่ค่อยบ่อย บางครั้งพ่อค้าเงี้ยวก็จะนำสินค้ามาขายถึงในหมู่บ้าน ชาวบ้านก็จะนำหมากดินหรือหมากแห้งไปแลกกับ งาขี้ม่อน แคบถั่วเน่า ปลาแห้ง พริก แต่สินค้าที่ชาวบ้านต้องการมากคือ เกลือ น้ำมันก๊าด ไม้ขีดไฟ เสื้อผ้า และด้ายซึ่งเป็นสินค้าราคาสูงขนส่งมาจากกรุงเทพฯ โดยชาวบ้านก็จะนำสินค้าตนมาแลก ถ้าใช้เงินก็เป็นเงินแถบหรือเงินรูปี ในระยะหลังเศรษฐกิจเปลี่ยนแปลงมาเป็นแบบการค้า รูปแบบการค้าบ้านเมืองลวงก็เปลี่ยนแปลงไป มีตลาดเล็กๆ ในหมู่บ้าน เปิดเฉพาะตอนเย็น เรียกว่า “กาดแลง” มีร้านค้าปลีก 6 ร้านขายเครื่องอุปโภคบริโภคที่จำเป็น เพราะชาวบ้านสามารถเดินทางเข้าเมืองไปซื้อสินค้าอื่นๆ ได้สะดวกขึ้น สินค่าเข้าบ้านเมืองลวงจึงเป็นประเภทของกินและของใช้ที่จำเป็นที่มาจากร้านค้าส่งในจังหวัด ส่วยสินค้าออกได้แก่ พืชผลทางการเกษตร โดยมีพ่อค้าคนกลางมารับซื้อถึงที่และเป็นผู้กำหนดราคาสินค้า ซื้อขายด้วยเงินสด (หน้า 35-38)

ลักษณะครอบครัว เป็นแบบผัวเดียวเมียเดียว (Monogamy) ครอบครัวขนาดเล็ก (Nuclear family) บุตรจะแยกออกมาสร้างครอบครัวเมื่อแต่งงานแล้ว การสืบเชื้อสายให้ความสำคัญทั้งทางพ่อและทางแม่ หลังแต่งงานจะตั้งบ้านเรือนข้างฝ่ายหญิง (Matrilocal) แต่บุตรใช้นามสกุลของผู้เป็นพ่อ (หน้า 47-48) ในกรณีที่ฝ่ายชายฐานะดีกว่าฝ่ายหญิงและเป็นบุตรคนเดียวของครอบครัว ฝ่ายชายจะอยู่บ้านฝ่ายหญิงระยะหนึ่ง แล้วจึงย้ายกลับไปอยู่ที่บ้านฝ่ายชาย (หน้า 55) บิดาเป็นหัวหน้าครอบครัวมีอำนาจในการตัดสินใจ แต่ถ้ามารดามีรายได้ให้ครอบครัวก็มีอำนาจได้ (หน้า 48) ลูกทุกคนได้รับส่วนแบ่งมรดกเท่ากัน ซึ่งส่วนใหญ่จะเป็นมรดกที่ดินทำกิน ทั้งนี้บางครอบครัวอาจไม่แบ่งที่ดินทำกิน แต่จะนำผลผลิตมาแบ่งปันกัน เพื่อป้องกันปัญหาที่ดินทำกินไม่เพียงพอ สำหรับบ้านและที่ดินบริเวณบ้านมักจะยกให้ลูกสาวที่ออกเรือนคนสุดท้าย เพราะได้อยู่ดูแลบิดามารดา (หน้า 48) การแต่งงาน หนุ่มสาวมีอิสระในการเลือกคู่ครองตามธรรมเนียมอู้บ่าวอู้สาวของไทลื้อ เมื่อตกลงสมัครใจจะมีการหาวันหาฤกษ์ (หน้า 53) วันแต่งขบวนขันหมากจะนำหอกดาบและหีบบรรจุเสื้อผ้ามาที่บ้านเจ้าสาว ทั้งฝ่ายเจ้าบ่าวและเจ้าสาวจะรวมเงินและแจกจ่ายแขกผู้มางาน นอกจากนี้จะมีการทำสวยดอกไม้หรือกรวยดอกไม้แลกเปลี่ยนระหว่างกันเพื่อนำไปไหว้ผีปู่ย่าของตนเอง (หน้า 54) หลังแต่งงานผู้ชายจะ “อยู่กรรม” สามวัน โดยตอนกลางคืนนอนที่บ้านฝ่ายหญิงแต่ตอนกลางวันกลับไปบ้านของตนเอง เมื่อพ้นระยะเวลานี้แล้วฝ่ายชายจึงอยู่บ้านฝ่ายหญิงอย่างถาวร และหลังจากแต่งงาน 15 วัน คู่สามีภรรยาจะนำผ้าถุง 1 ผืน เสื้อ 1 ตัว และไก่ต้ม 1 ตัว มามอบให้พ่อแม่ฝ่ายชาย ซึ่งทำพิธีผูกมือเรียกขวัญในการครองเรือน (หน้า 54-55)

ผู้ปกครองชุมชน ในอดีตเรียก กำนันและผู้ใหญ่บ้านว่าแคว่นและแก่บ้าน เมื่อ 2-3 ชั่วคนล่วงมา แคว่นบ้านมีตำแหน่งเป็น พญาและหมื่น แคว่นและแก่บ้านมีหน้าที่ดูแลความสงบเรียบร้อยในหมู่บ้านและเก็บภาษีอากรให้เจ้านายที่เชียงใหม่ สมัยก่อนตำแหน่งทั้งสองไม่ได้รับเงินเดือน อต่ได้รับการลดภาษีนาเป็นการตอบแทน ปัจจุบันแม้จะได้รับเงินเดือนแต่ก็จำนวนน้อย ผู้ที่เป็นแคว่นและแก่บ้านจึงมักฐานะดี ชาวบ้านมีเกณฑ์การเลือกคือ มีความรู้ดี อ่านออกเขียนได้ เข้าใจกฎหมายบ้านเมือง พูดจาฉะฉาน สามารถเป็นผู้นำ รักษาผลประโยชน์ชาวบ้าน และต้องเป็นชาวไทลื้อที่เกิดในหมู่บ้าน (หน้า 40-41) ในการดูแลหมู่บ้าน ผู้ปกครองใช้การประชุมร่วมกับชาวบ้าน การเรียกประชุมใช้การเคาะเกราะ (ตีกะหลก) ซึ่งมี 4 แบบคือ 1)การเคาะเกราะ (ตีกะหลก) เป็นจังหวะยาวๆ แสดงว่าเรียกประชุมเพื่อแจ้งข่าวราชการ 2)การเคาะเกราะ (ตีกะหลก) เป็นจังหวะกระชั้นสั้นๆ แสดงว่ามีเหตุร้าย 3)การตีผางลาง แสดงว่าวัวหาย 4)การตีกลอง เป็นการเรียกให้มาช่วยทำงาน ชาวบ้านจะต้องส่งคนมาประชุมอย่างน้อยบ้านละหนึ่งคน ปัจจุบันผู้ช่วยผู้ใหญ่บ้านเป็นผู้แจ้งให้แต่ละบ้านทราบ (หน้า 42) การเกณฑ์แรงงาน ในอดีตราษฎรหรือไพร่ต้องมีการผลัดเปลี่ยนเกณฑ์แรงงานไปทำงานต่างๆ ตามสังกัดมูลนาย แต่ในปีพ.ศ.2443 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงประกาศยกเลิกการเกณฑ์แรงงาน ให้เสียเงิน 4 บาทต่อปี ถ้าไม่มีเงินเสียจะถูกเกณฑ์ไปทำงานโยธาปีละ 20 วัน ถึงแม้จะเป็นผลดีที่ประชาชนไม่ถูกเกณฑ์แรงงานบ่อยๆ แต่ชาวบ้านกลับประสบปัญหาเงินหายาก ทำให้ชาวบ้านเมืองลวงยังต้องถูกเกณฑ์ไปทำงานอยู่เสมอ การเกณฑ์แรงงานนั้นไม่ถูกยกเลิกเด็ดขาด ทางราชการยังมีสิทธิเกณฑ์ชาวบ้านไปทำงานต่างๆ ดังนี้ 1)หาบหามรับส่งสิ่งของราชการ 2)จัดหาสิ่งของรับใช้ราชการ 3)รักษาด่านหรือรักษาของราชการ 4)ซ่อมแซมปลูกสร้างสถานที่ราชการ 5)ขุดและรักษาทางน้ำ 6)ซ่อมแซมรักษาทางบก 7)ราชการอื่นๆ ตามคำสั่งเสนาบดี โดยทางราชการต้องจัดเสบียงอาหารและจ่ายเงินตอบแทนวันละ 16 อัฐ ปัจจุบันการเสียภาษีอากรและการเกณฑ์แรงงานถูกยกเลิกไป เว้นแต่เพียงความร่วมมือของชาวบ้านตามความสมัครใจ (หน้า 43-45)

พุทธศาสนา ชาวบ้านเมืองลวงนับถือพุทธศาสนา มีวัดศรีมุงเมืองที่สร้างมาตั้งแต่ พ.ศ.1954 เป็นวัดประจำหมู่บ้าน ซึ่งนอกจากจะเป็นสถานที่ปฏิบัติกิจทำบุญทางศาสนาแล้ว ยังเป็นศูนย์กลางทำกิจกรรมอื่นของหมู่บ้านด้วย เช่น การประชุม การอบรมต่างๆ ชาวบ้านเมืองลวงมีการปฏิบัติพิเศษคือ ในช่วงเข้าพรรษา ชาวบ้านจะนำขันข้าวตอกดอกไม้ไปวัดหลังจากกินอาหาร ขณะที่ที่อื่นชาวบ้านนิยมไปวัดตอนบ่ายหลังอาหารกลางวัน นอกจากนั้นประเพณีการบวชของชาวบ้านเมืองลวงยังมีธรรมเนียมเฉพาะของหมู่บ้านด้วย คือ ก่อนวันบวช พ่อแม่ของผู้บวช จะนำดอกไม้ธูปเทียนไปแจ้งข่าวและขอขมาลาโทษกับญาติหรือผู้ใหญ่ที่เคารพนับถือ เรียกว่า”ขอแผ่นำบุญ” เจ้าของบ้านจะถวายปัจจัยเครื่องไทยทานต่างๆ ในวันดาหรือวันเตรียมงานเจ้าของบ้านมักจัดการละเล่นเพื่อความบันเทิงแก่ผู้ร่วมงาน การบวชเณรเรียกว่า “บวชลูกแก้ว หรือ ปอยน้อย” เริ่มตั้งแต่อายุ 11-12 ปี เมื่อศึกออกมาจะได้รับคำนำหน้าชื่อว่า “น้อย” หากบวชเป็นภิกษุแล้วจะเรียกว่า “หนาน” ผู้ที่บวชจนได้เป็นเจ้าอาวาสเมื่อสึกออกมาเรียกว่า “หนานหลวง” (หน้า 55-57) ความเชื่อ แม้จะนับถือพุทธศาสนา แต่ชาวบ้านก็ยังนับถือผีอยู่ ได้แก่ ผีปู่ย่า ซึ่งเป็นบรรพบุรุษของฝ่ายหญิง (ancertor spirit) สมาชิกครอบครัวต้องทำพิธีเลี้ยงผีทุกปีในวันขึ้น 9 ค่ำ เดือน 9 เหนือ ผีปู่ย่าจะคอยปกป้องคุ้มครองสมาชิกในครอบครัว ถ้าทำให้ผีปู่ย่าโกรธ คนในบ้านก็จะเจ็บป่วย เช่น การทำผิดประเพณี อย่าง “ผิดผี” หญิงชายแตะเนื้อต้องตัวกัน หรือ “ไปสู่” หญิงชายได้เสียกัน ผีปู่ย่าจะบัลดาลให้ญาติฝ่ายหญิง เช่น แม่หรือยายเจ็บป่วย ฝ่ายชายจะต้องจ่ายค่า “เสียผี” ให้ผู้หญิง ส่วนครอบครัวผู้หญิงก็จะทำพิธีเลี้ยงผี และเมื่อลูกสาวแต่งงานก็ต้องบอกกล่าวผีปู่ย่าด้วย เพื่อให้ชีวิตการครองเรือนราบรื่นมีสุข ปัจจุบันการนับถือผีปู่ย่าลดลงไม่เคร่งครัดเหมือนอดีต นอกจากผีปู่ย่าแล้ว ชาวบ้านยังนับถือ “เสื้อบ้าน” ซึ่งเป็นผีที่คุ้มครองหมู่บ้านทั้งหมด มีหอผีอยู่ใต้วัด ชาวบ้านจะร่วมกันทำพิธีเลี้ยงผีเสื้อบ้านในวันสงกรานต์ทุกปี โดยแต่ละครอบครัวจะนำหมู ไก่ ขนม ผลไม้ และเหล้าไปร่วมกันทำพิธี (หน้า58-59)

โรงเรียนของบ้านเมืองลวงก่อตั้งในปีพ.ศ. 2464 โดยโรงเรียนประชาบาลตำบลลวงเหนือ (บำรุงราษฎร์วิทยา) เป็นโรงเรียนสำหรับตำบลลวงเหนือ ได้รับการสนับสนุนด้านที่ดิน อาคารสถานที่ วัสดุอุปกรณ์ ตลอดจนทุนการศึกษาอย่างดีจากชาวบ้าน ทั้งนี้ชาวบ้านที่มีทุนทรัพย์มักส่งบุตรหลานเข้าเรียนโรงเรียนในตัวเมืองจนถึงระดับอุดมศึกษา (หน้า 49) นอกจากนี้ชาวบ้านยังได้รับการอบรมวิชาชีพต่างๆ เช่น การทำโอ่ง ทำน้ำปลา การดัดแปลงถนอมอาหารผลผลิตทางการเกษตร โดยหน่วยงานรัฐ (หน้า 49)

ความเชื่อเกี่ยวกับการเจ็บป่วย เมื่อเจ็บป่วยชาวบ้านจะไปหาคนทรงหรือ “ม้าขี่” เพื่อเข้าทรงถามผีเจ้านายหรือผีหม้อนึ่งถึงสาเหตุและการรักษา โดยนำดอกไม้ ธูปเทียน วันเดือนปีเกิด และเสื้อผ้าผู้ป่วยพร้อมเงินบูชาครูไปมอบให้คนทรง (หน้า 59)

หัตถกรรม เคยเป็นงานสำคัญในอดีต ผู้ชายจะเป็นผู้ผลิตเครื่องจักสาน ผู้หญิงจะทอผ้าที่ทำจากเส้นด้ายจากต้นฝ้ายที่ปลูกเอง โดยจะนำฝ้ายมาปั่นเป็นเส้น ม้วนเป็นไจ หรือ ต่อง นำไปแช่น้ำข้าว ทุกบ้านจึงมักมีหูกทอผ้าตั้งอยู่ใต้ถุนบ้านทุกบ้าน ผ้าที่ทอใส่แล้วจะอุ่นสบาย ทนทาน การทอผ้าใช้เองเริ่มยุติในช่วง พ.ศ. 2475-2490 ซึ่งเป็นช่วงที่ระบบเศรษฐกิจได้เปลี่ยนไปสู่การผลิตเพื่อการค้า (หน้า 22)

ไม่ระบุ

ไม่ระบุ

ชุมชนไทลื้อบ้านเมืองลวงเป็นชุมชนขนาดเล็กใกล้ชิดกับชุมชนคนเมืองเชียงใหม่มาช้านาน ไทลื้อบ้านเมืองลวงไม่เคยแบ่งแยกตัวเองกับคนเมืองซึ่งต่างจากไทลื้อที่อำเภอเชียงคำ จังหวัดเชียงราย ปัจจุบันชาวไทลื้อบ้านเมืองลวงมีลักษณะกลมกลืนกับคนเมืองมาก (หน้า 63-64) ทั้งนี้สาเหตุการเปลี่ยนแปลงทางสังคมวัฒนธรรมของชุมชนไทลื้อ บ้านเมืองลวง มาจาก 2 สาเหตุ คือ 1) การเปลี่ยนแปลงที่เกิดจากปัจจัยภายในสังคมของชาวไทลื้อ เช่น การเพิ่มขึ้นของประชากรโดยอัตราเกิดตามธรรมชาติ และการเพิ่มขึ้นของประชากรจากการย้ายเข้า อันเนื่องมาจากการแต่งงานที่นิยมให้ผู้ชายมาอยู่บ้านฝ่ายหญิง (matriloeal) และความอุดมสมบูรณ์ของชุมชน ซึ่งดึงดูดคนต่างชุมชนให้เข้ามาตั้งถิ่นฐาน สิ่งเหล่านี้ส่งผลต่อความเจริญของชุมชน และขณะเดียวกันก็อาจก่อให้เกิดการเสียระเบียบของชุมชน ชาวบ้านเมืองลวงจึงต้องปรับตัวให้เข้ากับสภาพแวดล้อมที่เปลี่ยนไป (หน้า 65-67) 2) การเปลี่ยนแปลงที่เกิดจากปัจจัยภายนอกสังคมของชาวไทลื้อ บ้านเมืองลวง ได้แก่ การยอมรับสิ่งใหม่ (Innovation) เช่นเทคนิควิทยาการ ความคิด ความเชื่อ ค่านิยม ระเบียบแบบแผนต่างๆ จากการแพร่กระจายทางวัฒนธรรม (Cultural diffusion) อันเนื่องมาจากการคมนาคมและการสื่อสารที่ดีขึ้น ทำให้ชุมชนบ้านเมืองลวงติดต่อกับชุมชนอื่นเพิ่มมากขึ้น (หน้า 67) ทิศทางการเปลี่ยนแปลงทางสังคมและวัฒนธรรมของชาวไทลื้อ บ้านเมืองลวง: 1) รูปแบบครอบครัว เปลี่ยนจากครอบครัวขยาย (Extended family) เป็นครอบครัวเดี่ยว (Nuclear family) (หน้า 67-68) ที่อยู่ของคู่สมรส รูปแบบเดิมหลังพิธีแต่งงาน เจ้าบ่าวกลับไปอยู่บ้านตน 3 วัน แล้วจึงกลับไปอยู่บ้านเจ้าสาว 3 ปี จากนั้นคู่สมรสก็ไปอยู่บ้านฝ่ายชาย 3 ปี หลังจากนั้นทั้งคู่จึงจะแยกไปตั้งครอบครัวของตนต่างหากได้ แต่ในปัจจุบันผู้ชายนิยมตั้งถิ่นฐานอยู่กับฝ่ายหญิง ซึ่งต่างจากคู่สมรสคนเมืองจะเลือกอยู่กับญาติฝ่ายหญิงหรือฝ่ายชายก็ได้ เนื่องจากคนเมืองเข้าไปอยู่ในบ้างเมืองลวง จึงทำให้บางครอบครัวมีความคิดเรื่องการตั้งถิ่นฐานหลังสมรสเปลี่ยนไปในลักษณะดังกล่าวมากขึ้น (หน้า 67-69) 2) รูปแบบเศรษฐกิจ ระบบอาชีพ การส่งเสริมการเกษตรของราชการและความต้องการขายผลผลิตทางการเกษตรและอุตสาหกรรมในครัวเรือนเพื่อนำเงินสดไปซื้อสินค้าประเภทอื่น ทำให้ชาวบ้านพยายามเพิ่มผลผลิตและผลิตเพื่อการค้ามากยิ่งขึ้น นอกจากนั้นยังเปลี่ยนแปลงค่านิยมส่งลูกเรียนหนังสือเพื่อประกอบอาชีพที่มีรายได้เป็นค่าจ้างหรือเงินเดือน เช่น การรับราชการ หรือเป็นลูกจ้างมากขึ้น (หน้า 70) ระบบการแบ่งงานกันทำ การแบ่งงานในลักษณะตามเพศตามอายุเริ่มลดความสำคัญลง แต่ยังคงมีอยู่เป็นลักษณะพื้นฐาน การแบ่งงานเน้นความรู้ความสามารถที่ได้จากการศึกษามากขึ้น (หน้า 71) ระบบการแลกเปลี่ยนผลผลิตมี 2 แบบคือ การแลกเปลี่ยนระหว่างผลผลิตต่อผลผลิตและการแลกเปลี่ยนโดยใช้เงินตรา และในปัจจุบันเริ่มมีค่านิยมให้ความสำคัญกับเงินตรามากขึ้น (หน้า 72) ระบบทรัพย์สิน เครื่องมือ เครื่องใช้ เสื้อผ้า ปัจจัยการผลิต ที่ดิน และสิ่งอื่นๆ ที่เป็นนามธรรมเช่น ความรู้ เป็นสิ่งที่แสดงฐานะเศรษฐกิจและเป็นตัวกำหนดฐานะทางสังคม (หน้า 72-73) 3) ความทันสมัย ชุมชนไทลื้อบ้านเมืองลวงพัฒนาหมู่บ้านให้เข้ากับการเปลี่ยนแปลงทางสังคมและวัฒนธรรม พร้อมทั้งสร้างความทันสมัย ดังจะเห็นได้จาก สิ่งของเครื่องใช้ การติดต่อสื่อสาร การคมนาคมขนส่ง และลักษณะบ้าน มีการเปลี่ยนแปลงทันสมัยมากยิ่งขึ้น (หน้า 74-77) 4) การศึกษา ปัจจุบันเริ่มมีการส่งเสริมให้ลูกเรียนหนังสือสูงๆ การศึกษามีอิทธิพล ส่งผลให้ระบบความเชื่อ พิธีกรรม รวมไปถึงค่านิยมเรื่องที่อยู่อาศัย อาหารการกิน และการทำงาน เปลี่ยนแปลงไป (หน้า 77-78) ทั้งนี้คณะผู้วิจัยเห็นว่า ขณะที่การเปลี่ยนแปลงทางสังคมวัฒนธรรมต่อชุมชนไทลื้อ บ้านเมืองลวง ทำให้เกิดความเจริญก้าวหน้าแก่ชุมชน (หน้า 78) แต่ก็ทำให้ชุมชนเสียระเบียบและนำมาซึ่งปัญหาสังคม บางครั้งระบบต่างๆ ในสังคมมีการปรับตัวไม่ทันการเปลี่ยนแปลง ก่อให้เกิดปัญหาต่างๆ เช่น ปัญหาเศรษฐกิจ การศึกษา การปกครองและศีลธรรม เป็นต้น (หน้า 79-80)

ไม่ระบุ

ไม่ระบุ

แผนที่ตำบลต่างๆ (หน้า ก) แผนที่อำเภอใกล้เคียง (หน้า ข) แผนที่หมู่บ้าน (หน้า ค)