| |
Princess Maha Chakri Sirindhorn Anthropology Centre
Ethnic Groups Research Database |
|
Record |
 |
 |
| Subject |
ลีซู,การรักษาพยาบาล,หมอพื้นบ้าน,ภาคเหนือของประเทศไทย |
| Author |
ทวิช จตุวรพฤกษ์ |
| Title |
กลุ่มชาติพันธุ์บนพื้นที่สูง การรักษาเยียวยา ผู้คน ชุมชน และสภาพสิ่งแวดล้อม(ลีซู) |
| Document Type |
ร่างรายงานผลการวิจัย |
Original Language of Text |
ภาษาไทย |
| Ethnic Identity |
ลีซู,
|
Language and Linguistic Affiliations |
จีน-ทิเบต(Sino-Tibetan) |
Location of
Documents |
ห้องสมุดศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร(องค์การมหาชน) |
Total Pages |
33 |
Year |
2545 |
| Source |
สถาบันวิจัยชาวเขา ปีที่ 20 ฉบับที่1/2545 กรมประชาสงเคราห์ กระทรวงแรงงานและสวัสดิการสังคม |
| Abstract |
ลีซู เชื่อวาสาเหตุความเจ็บป่วยเกิดจากอำนาจสิ่งศักดิ์สิทธิ์ อำนาจเหนือธรรมชาติ และอำนาจเร้นลับ ที่มีอยู่ในสิ่งแวดล้อมต่างๆ การบำบัดรักษาประกอบด้วยการประกอบพิธีกรรมเซ่นไหว้ พิธีเรียกขวัญ และการใช้ยาสมุนไพร ซึ่งบางครั้งอาจจะใช้ควบคู่กัน หากสาเหตุการเจ็บป่วยเกิดจากธรรมชาติจะใช้ยาสมุนไพรในการรักษา แต่หากเกิดจากสาเหตุอำนาจเหนือธรรมชาติสมาชิกในชุมชนจะมีความรู้สึกร่วมกันเพราะเกรงว่าจะลุกลามในระดับชุมชน สมาชิกในครอบครัวและชุมชนจะเป็นผู้ให้ความดูแลเอาใจใส่ ให้กำลังใจแก่ผู้ป่วย |
|
| Focus |
กระบวนการรักษาพยาบาลแบบพื้นบ้านของกลุ่มชาติพันธ์บนที่สูง ที่มีความเกี่ยวข้องกับระบบนิเวศวิทยา |
|
| Ethnic Group in the Focus |
ลีซู คำว่า "ลี" มาจาก "อี๊หล" หมายถึง "ฮีตคอง" ในภาษาถิ่นเหนือ หรือ "จารีตประเพณี" ในภาษาไทย คำว่า "ซู" หมายถึง "คน" ลีซูจึงหมายถึงกลุ่มคนที่มีเกณฑ์คุณค่า ประเพณีเป็นของตัวเอง และรักอิสระ (หน้า 101) |
|
| Language and Linguistic Affiliations |
ลีซู มีภาษาพูดเป็นของตัวเอง แต่บางครั้งสามารถพูดภาษาอื่นๆ ได้ เช่น ภาษาจีนยูนนาน(จีนฮ่อ) ไต(ไทใหญ่) มูเซอ อีก้อ รวมถึงภาษาไทยพื้นเมืองเหนือหรือคำเมือง (หน้า 105) |
|
| Study Period (Data Collection) |
|
| History of the Group and Community |
ลีซู เคลื่อนย้ายมาสูประเทศไทยช่วงแรกประมาณปี พ.ศ.2464-2505) (หน้า 108) |
|
| Settlement Pattern |
ลีซู จำแนกพื้นที่บนภูเขาเป็น 2 แบบคือ 1) พื้นที่ร้อน(ลูหมึ่น) อยู่บริเวณไหล่เขา มีฝนตกน้อย อุณหภูมิสูง จะมีพืชจำพวกต้นสน ไผ่ และต้นก่อ สามารถปลูกฝิ่น ท้อ กาแฟ ข้าวโพด มันฝรั่ง(อาลู)ได้ดี นิยมสำหรับปลูกบ้านแบบยกพื้น 2) พื้นที่เย็น(ยาหมึ่ว) อยู่สูงกว่าระดับน้ำทะเล 1,000 -1,500 เมตร มีฝนตกตลอดปี มีพรรณไม้ปกคลุมจำนวนมาก มีอากาศชื้น เหมาะสำหรับทำสวนฝิ่นและพืชเมืองหนาว นิยมสำหรับปลูกบ้านแบบคร่อมดิน ลีซูนิยมสร้างบ้านเรือนบริเวณกึ่งกลางระหว่างพื้นที่ร้อนและพื้นที่เย็น ซึ่งจะมีความสูงจากระดับน้ำทะเลประมาณ 700-1,200 เมตร โดยใช้ต้นไผ่ในการปลูกสร้าง (หน้า105-106) |
|
| Economy |
ลีซู มีการทำไร่หมุ่นเวียนแบบย้ายที่ เนื่องจากต้องการให้ทรัพยาการได้เกิดการฟื้นตัวและรักษาระยะห่างจากศูนย์ฯ อำนาจต่างๆ ลีซูทำการผลิตเพื่อการยังชีพ นำส่วนเกินจากครัวเรือนแลกเปลี่ยนกับของมีค่าหรือสะสม (หน้า102-103) พืชที่ลีซูนิยมปลูกได้แก่ ข้าวไร่ ข้าวโพด ฝิ่น ข้างฟ่าง พริก ผักกาด ถั่ว ฟัก เผือก มะเขือเทศ มันฝรั่ง มันเทศ งา แตงกวา ฯลฯ พื้นที่ปลูกมักเป็นพื้นที่ที่มีความลาดชัน มีการเลือกพื้นที่ให้เหมาะสมกับพืชแต่ละชนิด ในช่วงแรกที่เข้ามาในประเทศไทยลีซูทำไร่บนภูเขาแบบย้ายที่เพราะพื้นที่อุดมสมบูรณ์ โดย 3-8 ปีจะย้ายไปที่ใหม่ทั้งหมู่บ้าน ต่อมาเมื่อประชากรเพิ่มขึ้น มีการควบคุมการใช้ทรัพยากรของรัฐ การจัดระเบียบชุมชนบนภูเขาของรัฐ ส่งเสริมการเกษตรถาวร ทำให้เกิดการเปลี่ยนระบบการผลิต มีการเพิ่งพาปัจจัยการผลิตใหม่ๆ เช่น รถไถ ปุ๋ย ระบบตลาดภายนอก (หน้า 107-110) |
|
| Belief System |
ลีซู ลีซูเชื่อว่า "หวู่ซา" เป็นผู้สร้างโลกและสรรพสิ่งบนโลก (หน้า 117) และมองว่าสถานภาพของคนมี 2 ประการคือ 1) พละกำลัง(มี้) ที่ได้จากหวู่ซาโดยกำเนิดแต่ละคนได้รับเหมือนกันแต่ไม่เท่ากัน ทำให้รูปร่างหน้าตา ชะตากรรมต่างกัน 2) ศักยภาพการจัดการหรือ "โดะ" คือความสามารถ ความสร้างสรรค์ในการผลิต โดยคนจะต้องมีคุณค่าแก่การยกย่อง ซึ่งมาจากการกระทำในชีวิต(หน้า 103-104) ลีซูจำแนกพื้นที่โดยใช้ความเชื่อเรื่องผีออกเป็น 2 ประเภทคือ 1) เขตบ้าน ทั้งที่เป็นพื้นที่อยู่อาศัย ซึ่งเป็นที่ตั้งบ้านเรือน พื้นที่ฝังศพ มีผีเสื้อบ้านที่สถิตในอาปาหมุฮี(ผู้ชายสูงอายุในบ้าน) หรือศาลผีปูตาคอยคุ้มครอง และพื้นที่ที่ไม่อยู่อาศัยคือพื้นที่ทำกินและเดินทาง 2) เขตป่า เป็นที่ที่ไม่มีใครถือครอง หรือปรับใช้ประโยชน์ รวมถึงแหล่งน้าตามธรรมชาติ(หน้า106) |
|
| Education and Socialization |
ลีซู ความรู้เรื่องการใช้ยาสมุนไพร จะเกิดจากการฝึกฝนเรียนรู้จากหมอยาอย่างอุตสาหะ เพื่อจะเป็นผระโยชน์ในการดูแลรักษาคนในเครือญาติและช่วยเหลือผู้อื่น การถ่ายทอดมี 3 กรณีคือ 1) การท่ายทอดอย่างเป็นระบบ โดยหมอยาเป็นผู้เลือกผู้สืบทอด โดยเลือกจากในเครือญาติก่อน 2) การถ่ายทอดกับผู้ป่วยที่รักษาหายแล้ว 3) ถ่ายทอดสู่คนนอกทั่วไป โดยต้องจ่ายค่าผีครูเป็นการตอบแทน แต่ในปัจจุบันไม่นิยมถ่ายทอดให้คนนอกเครือญาติ เพราะไม่คุ้มค่ากับความยากลำบากในการถ่ายทอดกับค่ายกครูซึ่งไม่สามารถปรับเพิ่มขึ้นได้ และบางตัวยาเป็นสูตรที่ได้รับการถ่ายทอดมาจากสายตระกูล การเป็นหมอยาจะต้องมีความตั้งใจ สติปัญญา จิตใจดี ไม่มีความละโมบ และผู้ที่จะผ่านการเป็นหมอยาที่สมบูรณ์จะต้องทำพิธีตั้งหิ้งบูชาผีครู ข้อห้ามจรรยาบรรณของหมอยาคือ 1) รักษาผู้ป่วยทุกคนอย่างเสมอภาค โดยใช้ความรู้ความสามารถอย่างเต็มที่ 2) ไม่เรียกร้องค่ารักษาเกินความเป็นจริง ที่ถูกกำหนดตายตัวมาจากผีครูแต่เดิม 3) ไม่บอกตำรายาหรือตัวยาแก่คนอื่นอย่างพร่ำเพรื่อ 4) ต้องหาผู้สืบทอดไม่ให้ความรู้สูญหายไป (หน้า 122-126) |
|
| Health and Medicine |
ลีซู ความเจ็บป่วยคือ "นาเผือะ" เจ็บปวดหรือไม่สบายที่ต้องรักษาคือ "นา" อาการไม่สบายเล็กน้อยคือ "อิ๊เคือ" โดยลีซู จำแนกความเจ็บป่วยเป็น 3 ประเภท คือ 1) ชนิดที่รักษาก็ตายไม่รักษาก็ตาย 2) ถ้ารักษาอาจจะหายไม่รักษาจะตาย 3) รักษาก็หายไม่รักษาก็หาย แต่หากแบ่งตามสาเหตุและวิธีการรักษาได้เป็น 2 ประเภทคือ 1)เจ็บป่วยด้วยสาเหตุธรรมชาติ ใช้ยาสมุนไพรรักษา 2)เจ็บป่วยที่มีสาเหตุจากพลังเหนือธรรมชาติ รักษาด้วยพิธีกรรม (หน้า 110-111) สาเหตุความเจ็บป่วย 1.การกินผิด 2.การรักษาความเจ็บป่วยจากกินผิดอื่นๆ 3.ถูกของมีคม 4.เลือดไม่ดี หรือการไหลเวียนของเลือดผิดปกติ เกิดจากอุณหภูมิร่างกายเปลี่ยนแปลงฉับพลัน 5.ฝุ เกิดจากธาตุภายในร่างกายผิดปกติ ฝุมี 5 ชนิดคือ 1)ฝุบวม เกิดอาการบวมตามเนื้อตัว 2)ฝุผอม ผู้ป่วยจะผอมแห้งไม่มีแรง 3)อายาฝุ ผู้ป่วยดื่มน้ำมากจนท้องบวม 4)หญะหญาฝุ ผู้ป่วยจะกินข้าวไม่รู้จักอิ่ม 5)นุเหะฝุ ผู้ป่วยมีอาการกระดูกผุ ฝุจะรักษาโดยทั้งหมอผีและหมอยา 6. ถูกทำคุณไสย(ไต่) เกิดจากผู้มีคาถาอาคมเสกสิ่งแปลกปลอมเข้าท้อง ต้องแก้ด้วยหมอผีที่เรียนคาถาอาคม 7. ชตากรรมหรือเคราะห์กรรม(มี้) ผู้ป่วยมีอาการเจ็บป่วยเรื้อรัง รักษาไม่หาย เชื่อว่าเพราะหวู่ซามอบชีวิตให้เท่านี้ 8. ถูกผีกระทำ(หนี่เคือ) รักษาด้วยสมุนไพรไม่หาย สามารถวินิจฉัยได้โดย 1)ทำนายด้วยกระดูกไก่ 2)เสี่ยงทายด้วยการวัดขนาดกระดาษ 3)อายาแหมะ คือเสี่ยงทายโดยการเป่าน้ำ 4)ถั่ว คือการคาดเดาของผู้รู้หรือหมอผี 5)ยาฟูซัวะ คือการทำนายด้วยไข่ (หน้า 111-114) กระบวนการวินิจฉัยโรค แต่ละครอบครัวจะมีผู้รู้เกี่ยวกับยาสมุนไพร เมื่อมีคนป่วยจะให้ผู้รู้ในครอบครัววินิจฉัยเบื้องต้น หากอาการเล็กน้อยจะรักษากันเองภายในครอบครัว แต่หากไม่อาจรักษาเองได้จะให้ผู้อาวุโสในเครือญาติมาทำพิธีเสี่ยงทายหาสาเหตุ หากเสี่ยงทายแล้วพบว่าเกิดจากธรรมชาติจะให้หมอยาสมุนไพรรักษา(แนจึซือซู) หากเกิดจากผีจะเชิญหมอผีมาทำพิธีรักษา หมอผีหรือหนี่ผะ คือผู้ที่สามารถสื่อสารกับผีวิญญาณได้ จะทำหน้าที่วินิจฉัยหาสาเหตุการเจ็บป่วย ขจัดปัดเป่าเคราะห์ เป็นผู้ที่ถูกเลือกจากผีบรรพบุรุษ โดยหมอผีใหม่จะต้องเข้าไปฝึกการเข้าทรงครั้งแรกในป่าทึบ โดยมีหมอผีอาวุโสมาช่วยแนะนำ ทำพิธีในระยะแรก หมอผีมีข้อห้ามการกินหลายอย่างเช่น ไม่กินเนื้อสัตว์บางอย่าง บางคนจะมีวิชาอื่นๆ ประกอบด้วยเช่น คาถาอาคม คุณไสย หมอยาสมุนไพรรักษา(แนจึซือซู) เป็นผู้ที่หวู่ซามอบหมายให้ดูแลต้นยาสมุนไพร ก่อนเก็บยาสมุนไพรจึงต้องทำพิธีขอใช้ยา(แนจึเดียะ) ก่อน โดยเชื่อว่าหมอยาสุมนไพรคนแรกชื่อ ยินสึมา หรือ ซื่อฝู่มา เป็นหญิงที่ได้เรียนรู้จาก "หวะหวั่น" เทพการเกษตรและการแพทย์พื้นบ้าน ต่อมาจึงถ่ายทอดความรู้สู่ลูกหลาน โดยแหล่งที่มาความรู้เรื่องยาสมุนไพรคือ 1)ได้รับการถ่ายทอดจากหมอยาในเครือญาติ 2)เรียนรู้จากหมอยาคนอื่น 3)ลักลอบเรียนรู้จากหมอยาคนอื่น 4)จาการสนทนาแลกเปลี่ยนความรู้ 5)จากการฝันเห็นผีมาบอกตัวยา (หน้า114-119) วิธีการรักษาพยาบาล หากเกิดจากสาเหตุจากธรรมชาติจะเชิญหมอยามารักษา โดยหมอยาจะถามอาการ กิจกรรมที่ทำก่อนเจ็บป่วย พร้อมปลอบขวัญ จากนั้นจะทำพิธีขอพรจากผีครู และออกไปหาตัวยามาต้มน้ำดื่ม กินสด พอก อบ ฯลฯ หากกระดูกหักหรือมีบาดแพล หมอยาจะเป่าคาถาด้วย ระหว่างรักษาหมอยาจะเป็นผู้ไปดูแลผู้ป่วยทุกวัน จนร่างกายหายเป็นปรกติ ผู้ป่วยจะต้องมาทำพิธีบูชาผีครู จ่ายค่าผีครูตามที่หมอยาบนบานไว้ และจ่ายค่าสมมนาคุณให้กับหมอยาด้วย (หน้า 120-122) |
|
| Art and Crafts (including Clothing Costume) |
|
| Ethnicity (Ethnic Identity, Boundaries and Ethnic Relation) |
|
| Social Cultural and Identity Change |
ลีซู การเข้ามาจำกัดการใช้ทรัพยากรของรัฐและระบบตลาด ทำให้ลีซูต้องเคลื่อนย้ายต่ำลงมาจากเดิมซึ่งใกล้ศูนย์กลางความเจริญมากขึ้น ปลูกพืชตามความต้องการของตลาด ประกอบอาชีพนอกภาคเกษตรมากขึ้น ส่งผลให้เกิดการเปลี่ยนแปลงในด้านการรักษาความเจ็บป่วย การถ่ายทอดความรู้ การรักษาและขายสุมนไพรเพื่อเศรษฐกิจ กระบวนการขัดเกลาทางสังคม (หน้า 126-131) |
|
| Map/Illustration |
รูปภาพได้ปรากฏอยู่ในส่วนต่างๆ ของบทความ แต่ไม่ได้ระบุชื่อภาพ โดยเป็นภาพวิถีชีวิตของชาวเขาเผ่าต่างๆ ประกอบด้วย หน้าที่ 99-104, 107-110, 115-120, 128 |
|
|
ค้นหาแบบละเอียด
