เป็นการรวบรวมนิทานพื้นบ้านของไทยเย้าในตำบลผาช้างน้อย อำเภอปง จังหวัดพะเยา มีเนื้อหาครอบคลุมวรรณกรรมพื้นบ้านประเภทนิทาน ภาพสะท้อนสังคมและโลกทรรศน์ทางสังคมในด้านต่าง ๆ เช่น ชีวิตความเป็นอยู่ การประกอบอาชีพ ประเพณี ความเชื่อ ค่านิยม ที่ปรากฏในนิทานตามกฏวรรณกรรมพื้นบ้านของสติธ ธอมป์สัน (หน้า 68-70)

โลกทรรศน์ ภาพสะท้อนสังคม ประเพณี และวิถีชีวิต ที่ปรากฏในนิทานไทยเย้าตำบลผาช้างน้อย อำเภอปง จังหวัดพะเยา

ไม่มี

เย้า ที่อาศัยอยู่บริเวณตำบลผาช้างน้อย อำเภอปง จังหวัดพะเยา

เย้ามีภาษาเป็นของตัวเอง ภาษาเย้าจัดอยู่ในตระกูลจีน-ทิเบต เป็นภาษาที่มีเสียงสูงต่ำ เนื่องจากได้รับอิทธิพลจากภาษาจีนค่อนข้างมาก ภาษาเย้าไม่มีตัวอักษรเป็นของตนเอง จึงใช้ตัวอักษรจีนในการเขียนภาษาเย้า เย้าที่อยู่ในประเทศไทยส่วนใหญ่พูดภาษาไทยเหนือได้พอรู้เรื่อง บ้างก็พูดไทยกลางได้ ส่วนคนสูงอายุจะพูดจีนกลางและจีนฮ่อได้ (หน้า 24)

ไม่ได้ระบุ

เย้าเป็นชนชาติที่เก่าแก่ อยู่ในจีน-ทิเบต ถิ่นฐานเดิมอยู่ทางตะวันออกของมณฑลไกวเจา มณฑลยูนนาน มณฑลฮุนหนำและมณฑลกวางสี ในประเทศจีน ต่อมาการทำมาหากินฝืดเคืองและถูกรบกวนจากเจ้าของประเทศ จึงอพยพลงมาทางใต้เรื่อย ๆ เย้าที่เข้ามาอยู่ในประเทศไทยอพยพมาจากลาวเป็นส่วนใหญ่ โดยตอนแรกจะอยู่ทางตอนเหนือของจังหวัดน่าน แต่ต่อมาถูกขับไล่เนื่องจากพื้นที่บริเวณประเทศลาวไม่พอทำกิน นายจั่นควร แซ่ตั้ง จึงเข้ามาติดต่อขอพื้นที่ทำกินบริเวณตอนเหนือของจังหวัดน่านและทางตะวันออกของจังหวัดเชียงรายจากเจ้าราชวงศ์น่าน อันได้แก่ บริเวณภูลังกา เทือกเขาผีปันน้ำ ตลอดจนพื้นที่ตำบลผาช้างน้อยในปัจจุบัน ซึ่งต้องมีการจ่ายบรรณาการทุก ๆ ปี ต่อมานายจั่นควร แซ่ตั้ง ได้รับแต่งตั้งเป็น "พญาคีรีศรีสมบัติ" ปกครองชาวชุมชนเย้าแถบนั้นตลอดมา และเมื่อมีพระราชบัญญัตินามสกุลในสมัยรัชกาลที่ 6 ผู้ที่นามสกุลแซ่ตั้งก็เปลี่ยนมาใช้นามสกุล "ศรีสมบัติ" ตามราชทินนามของนายจั่นควร แซ่ตั้ง ผู้เป็นต้นตระกูล ต่อมาตำแหน่งผู้นำหมู่บ้านมักเป็นของบุตรหลานที่สืบเชื้อสายมาจากพญาคีรีศรีสมบัติทั้งสิ้น (หน้า 16,17,21)

เย้านิยมตั้งบ้านเรือนบนไหล่เขา บริเวณต้นน้ำลำธาร สูงประมาณ 3,000-3,500 ฟุต นิยมปลูกบ้านคร่อมดินโดยใช้ดินเป็นพื้นบ้าน ลักษณะบ้านเป็นรูปสี่เหลี่ยมพื้นผ้ามุงหลังคาด้วยหญ้าคาหรือใบหวาย ฝาบ้านจะเป็นไม้เนื้ออ่อนผ่าด้วยขวานและลิ่ม แล้วถากให้เรียบ การกั้นฝาบ้านจะกั้นในแนวตั้ง บ้างก็ใช้ไม่ไผ่หรือฟางข้าวผสมดินโคลนก่อเป็นกำแพงฝาผนัง ภายในบ้านหากมีสมาชิกหลายคนจะแบ่งเป็นห้อง ๆ ด้านหลังมีประตูทางเข้า 2 ข้าง ด้านหน้ามี 1 ประตูเรียกว่าประตูผี โดยปกติจะปิดตาย จะเปิดใช้ก็ต่อเมื่อส่งลูกสาวออกไปแต่งงานหรือนำลูกสะใภ้เข้าบ้าน และใช้ยกศพออกจากบ้าน (หน้า 21)

อำเภอปงแบ่งการปกครองออกเป็น 6 ตำบล คือ ตำบลควร มี 13 หมู่บ้าน ตำบลงิม มี 17 หมู่บ้าน ตำบลนาปรัง มี 6 หมู่บ้าน ตำบลปง มี 14 หมู่บ้าน ตำบลออย มี 11 หมู่บ้าน และตำบลผาช้างน้อย มี 7 หมู่บ้าน ประชากรในตำบลผาช้างน้อย(สำรวจปี 2528) มีทั้งสิ้น 2,763 คน ประกอบไปด้วย 7 หมู่บ้านได้แก่ บ้านใหม่ปางค่า บ้านห้วยกอก บ้านปางพริก บ้านปางมะโอ บ้านน้ำต้ม ซึ่งทั้ง 5 หมู่บ้านดังกล่าวจะเป็นไทยเย้า ส่วนอีก 2 หมู่บ้าน คือ บ้านปางมะค่าเหนือ และบ้านสิบสองพัฒนา จะเป็นแม้ว (หน้า 19)

ไทยเย้ามีความขยันขันแข็งมาก รายได้ของไทยเย้าจึงสูงกว่าชาวเขาเผ่าอื่น ๆ แต่เดิมมีความชำนาญในการปลูกฝิ่นมาก ทำให้ฐานะทางเศรษฐกิจดี ไทยเย้าทำการเกษตรแบบไร่เลื่อนลอย ส่งผลให้ป่าไม้ถูกทำลายเป็นจำนวนมาก พืชเศรษฐกิจอื่น ๆ ได้แก่ ฝิ่น ข้าว ข้าวโพด และมันฝรั่ง (หน้า 23)

ชาวไทยเย้าเปิดโอกาสให้ชายหญิงได้เลือกคู่ครองด้วยตนเอง หากทั้งคู่พึงใจต่อกันสามารถร่วมหลับนอนกันได้ หลังจากนั้นหากไม่พอใจกันก็สามารถเลิกราไปหาคนที่ถูกใจคนใหม่ได้ ไทยเย้าให้ความสำคัญกับบุพการีอย่างสูงสุด โดยให้ความสำคัญกับพ่อแม่มากกว่าภรรยา ผู้เป็นสะใภ้จะต้องเชื่อฟังและอยู่ในโอวาทของพ่อแม่สามีอย่างเคร่งครัด การแต่งงานของไทยเย้าแบ่งเป็น 2 ลักษณะคือแต่งงานเล็ก เรียกว่า "โจ๋วชิงต้า" และแต่งงานใหญ่ เรียกว่า "ต้มโจ๋วชิงต้า" งานแต่งงานเล็กนั้นจะทำที่บ้านฝ่ายหญิง โดยฝ่ายหญิงต้องออกค่าใช้จ่ายเองทั้งหมด เลี้ยงอาหารแขกเพียงมื้อเดียว ไม่มีพิธีให้โอวาท แต่จะมีการประกาศสัญญาสิ่งที่ฝ่ายชายจะกระทำต่อฝ่ายหญิง ส่วนพิธีแต่งงานใหญ่จะทำที่บ้านฝ่ายชาย เป็นพีธีที่มีความยิ่งใหญ่และสิ้นเปลือง กินเลี้ยงกัน 3 วัน 3 คืน คืนแรกให้บ่าวสาวพักในกระต๊อบเล็ก ๆ วันรุ่งขึ้นต้องนำเจ้าสาวมาเข้าประตูผี มีการฟ้อนรำของผู้ชายในตอนเที่ยงคืนจนถึงรุ่งสางของวันที่ 3 จึงจะมีพิธีไหว้ และอบรมสั่งสอนบ่าวสาวเกี่ยวกับข้อพึงปฏิบัติในการครองเรือน (หน้า 25, 26, 71)

ชาวไทยเย้าจะไม่มีหัวหน้าเผ่าหรือหัวหน้าใหญ่ที่มีอำนาจในการปกครองหมู่บ้าน มีแต่หัวหน้าที่ได้รับการคัดเลือกมาจากผู้อาวุโสของหมู่บ้าน เมื่อเกิดคดีต่าง ๆ ขึ้นภายในหมู่บ้านพวกเย้าจะตัดสินความกันเอง นอกจากคดีปล้นสะดม หรือฆ่ากันตาย จึงจะนำความไปแจ้งเจ้าหน้าที่อำเภอ (หน้า 22-23)

ความเชื่อ ไทยเย้ามีความเชื่อเรื่องภูติผี โดยเชื่อว่าทุกหนทุกแห่งมีผีสิงสถิตอยู่ ซึ่งแบ่งได้เป็น 2 ประเภทคือ ผีดีและผีร้าย ผีดีจะอยู่บนสวรรค์ ส่วนผีร้ายจะอยู่ตามป่าเขา ชาวไทยเย้าจะต้องไหว้ผีเรือนและผีบรรพบุรุษเป็นประจำ บ้านที่ค่อนข้างหัวโบราณจะไหว้วันละ 3 เวลา ในหมู่บ้านเย้าจะมีหมอสอนศาสนาสำหรับเป็นผู้นำในการประกอบพิธีต่าง ๆ เรียกว่า "ซิมเมี้ยนเมี่ยน" ประเพณีและพิธีกรรม ประเพณีขึ้นปีใหม่ เรียกว่า "เจียงเหียง" มีกำหนด 3 วัน วันแรกทุกบ้านจะต้องมีพิธีเซ่นผีเรือน ด้วย หมู ไก่ สุรา ที่บริเวณหลุมศพบรรพบุรุษที่ป่าช้า พร้อมกับเผาชื่อของบรรพบุรุษพร้อมกระดาษเงินกระดาษทอง มีการยิงปืนขึ้นฟ้าในตอนเย็น วันที่สองเป็นวันขึ้นต้นปีใหม่ ยิงปืนขึ้นฟ้า 4 นัด นำดอกไม้เครื่องหอมมาบูชาวิญญาณบรรพบุรุษ ขอพรให้ร่ำรวยมีความสุข วันที่สามเป็นวันจัดงานรื่นเริงเฉลิมฉลองและเดินทางไปเยี่ยมเยียนกันภายในหมู่บ้าน (หน้า 25) งานศพ ถ้าเด็กตายต้องเซ่นดวงวิญญาณด้วยการฆ่าไก่ 1 ตัว แต่ถ้าผู้ใหญ่ตายต้องฆ่าหมู 1 ตัว สถานที่ฝังศพจะใช้การเสี่ยงทายโดยการโยนไข่ไก่ ถ้าไข่ไก่แตกบริเวณใดก็ฝังศพบริเวณนั้น ส่วนการไว้ทุกข์นั้นแต่งกายด้วยสีขาว(หน้า 26-27) พิธีกินข้าวใหม่ เมื่อเก็บเกี่ยวข้าวไร่เสร็จ ทุกบ้านจะต้องนำหมู ไก่ ปลา และข้าว มาทำพิธีเซ่นสรวงดวงวิญญาณบรรพบุรุษก่อนที่บุคคลในครอบครัวจะรับประทานข้าวใหม่และอาหารนั้น การบวช มีสองแบบคือบวชน้อยหรือ "กั้วตั้ง" ผู้บวชต้องมีอายุ 12 ปีขึ้นไป จะใช้เวลา 2-3 วัน อีกแบบหนึ่งคือบวชใหญ่ หรือ "โต้ยไช" ผู้บวชต้องผ่านพิธีบวชน้อยมาก่อน ระหว่างที่บวชห้ามรับประทานเนื้อสัตว์และน้ำมันหมู สำรวมกายวาจาและอารมณ์ ห้ามยุ่งเกียวกับผู้หญิง (หน้า 27)

ชาวไทยเย้าจะยกย่องผู้ที่มีความรู้ ไม่ว่าจะเป็นด้านวิชาการ ด้านหมอผี หรือแม้แต่คาถาอาคมก็ตามดังที่ปรากฏในนิทานหลาย ๆ เรื่อง ที่ให้ความสำคัญกับการศึกษา ทำให้ชาวไทยเย้านิยมส่งลูกหลานเข้ามาเรียนในโรงเรียนของรัฐบาลเป็นจำนวนมากกว่าชาวเขาเผ่าอื่น ๆ ซึ่งก็พบว่ามีชาวไทยเย้าจำนวนมากที่ได้ประกอบอาชีพรับราชการครู ทหาร พยาบาล หรือเป็นผู้ชำนาญการในสาขาวิชาต่าง ๆ อีกด้วย

เมื่อมีสมาชิกในบ้านเกิดจ็บป่วยขึ้นมาจะมีการเซ่นไหว้ผีบรรพบุรุษ ด้วยหมูหรือไก่ นอกจากนั้นยังมีผู้ที่ทำหน้าที่รักษาคนป่วยหรือเป็นหมอประจำหมู่บ้านเรียกว่า "ซิมเมี้ยนเมี่ยน" (หน้า 23-24)

การแต่งกายของผู้หญิงเย้า จะทาผมด้วยขี้ผึ้งจนเหนียวและพันด้วยผ้าสีแดง ตามด้วยผ้าสีน้ำเงินปนดำ การโพกศีรษะแต่ละท้องถิ่นจะไม่เหมือนกัน สวมเสื้อคลุมสีดำหรือสีน้ำเงินเข้มยาวถึงข้อเท้า เวลาสวมชายด้านหน้าทั้งสองจะแฉกไขว้กันแล้วพันรอบเอวไปผูกเงื่อนด้านหลัง ส่วนแผ่นหลังปล่อยไว้ปิดด้านหลัง ใช้รองนั่งกันกางเกงเปื้อน ผู้หญิงเย้าจะนุ่งกางเกงทำจากผ้าสีน้ำเงินเข้มปนดำ ปักลวดลายที่ขากางเกง สีสันสะดุดตาเมื่อสวมเสื้อนุ่งกางเกงแล้วคาดด้วยผ้าคาดเอวเช่นเดียวกับผ้าโพกศีรษะ ส่วนเครื่องประดับบนร่างกายและเสื้อผ้าล้วนทำมาจากเงินทั้งสิ้น การแต่งกายของผู้ชายเย้า นุ่งกางเกงขายาวสีดำคล้ายกางเกงจีน ขลิบขอบกางเกงด้วยไหมสีแดง สวมเสื้อดำอกไขว้แบบเสื้อคนจีน ติดกระดุมที่คอและรักแร้เป็นแนวลงไปถึงเอว กระดุมเป็นรูปกลม ๆ ที่ทำจากเงิน ปัจจุบันผู้ชายเย้าไม่นิยมสวมเครื่องแต่งกายแบบประเพณีเดิม หันมาแต่งกายคล้ายคนไทยพื้นราบมากขึ้น ส่วนผู้หญิงยังคงรักษาแบบดั้งเดิมไว้อยู่ (หน้า 22-23)

นิทานไทยเย้าที่รวบรวมได้มีทั้งหมด 75 เรื่อง จำแนกประเภทตามรูปแบบนิทานได้ดังนี้ นิทานทรงเครื่อง นิทานคติ นิทานเรื่องสัตว์ นิยายชีวิต นิทานมุขตลกและนิทานเรื่องผี นิทานเหล่านี้ได้สะท้อนให้เห็นถึงโลกทรรศน์ของชาวไทยเย้าในด้านต่าง ๆ ได้แก่โลกทรรศน์ที่ไทยเย้ามีต่อมนุษย์ ต่อธรรมชาติ และต่อสิ่งเหนือธรรมชาติ โลกทรรศน์ที่ไทยเย้ามีต่อมนุษย์ โลกทรรศน์ต่อสถานภาพของมนุษย์ เช่น ไทยเย้าจะนิยมยกย่องผู้ที่มีฐานะดี สตรีต้องมีความขยันขันแข็งมีสติปัญญา เป็นภรรยาและเป็นแม่ที่ดี ส่วนบุรุษต้องมีความขยันขันข็ง กล้าหาญ มีติปัญญา นิยมประกอบอาชีพค้าขาย และยกย่องผู้ที่มีความรู้และนิยมส่งลูกหลานให้เรียนสูง ๆ โลกทรรศน์ที่มีต่อระบบครอบครัวและเครือญาติ ได้แก่ ชายหญิงมีโอกาสเลือกคู่ครองด้วยตนเองอย่างเสรี พ่อแม่มีความสำคัญมากกว่าภรรยา บุตรพึงมีความกตัญญูต่อพ่อแม่ พี่มีหน้าที่อุปการะน้อง เด็กต้องเชื่อฟังผู้อาวุโส โลกทรรศน์ที่มีต่อกลุ่มชนและสังคม ได้แก่ ถือว่าชนชั้นปกครองคือบุคคลธรรมดา นิยมความเป็นอิสระ มีเสรีภาพในการเลือกคู่ครอง นิยมประชาธิปไตย โลกทรรศน์ที่มีต่อเชื้อชาติ ได้แก่ การไม่รังเกียจคนต่างเผ่า โลกทรรศน์ที่มีต่อการดำเนินชีวิต ได้แก่ นิยมความเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่ มีเมตตาธรรม ยึดถือความกตัญญู โลกทรรศน์ต่อจารีตประเพณี ได้แก่ รักความสนุกสนาน นิยมความสวยงาม ตัวอย่างนิทานที่แสดงให้เห็นว่าไทยเย้ายกย่องคนมีฐานะดีได้แก่เรื่อง "เซียวฟุ้งซิ่น" เซียวฟุ้งซิ่นเป็นชายหาปลาที่ยากจนมาก ได้แต่งงานกับลูกสาวเจ้าเมือง เจ้าเมืองไม่พอใจและรังเกียจลูกเขยมาก ต่อมาเซียวฟุ้งซิ่นค้นพบแหล่งทองคำมีฐานะร่ำรวยขึ้น เจ้าเมืองก็ให้การยอมรับ และยกตำแหน่งเจ้าเมืองให้ โลกทรรศน์ที่ไทยเย้ามีต่อธรรมชาติ ได้แก่ มีความผูกพันกับธรรมชาติ เห็นว่าธรรมชาติเป็นแหล่งขุมทรัพย์ มีความรักและหวงแหนธรรมชาติ เชื่อว่าปรากฏการณ์ทางธรรมชาติย่อมมีสาเหตุ เชื่อว่าธรรมชาติเกี่ยวข้องกับผี ตัวอย่างนิทานที่แสดงให้เห็นว่าไทยเย้าเชื่อว่าธรรมชาติเกี่ยวข้องกับผี ได้แก่เรื่อง ผีต้นไม้ กล่าวถึงผีต้นไม้แปลงร่างเป็นชายหนุ่มหน้าตาดีแอบมาหลับนอนกับสาวเย้า เมื่อหญิงสาวทราบว่าชายหนุ่มไม่ใช่มนุษย์ จึงนำเรื่องไปบอกชาวบ้าน ผีต้นไม้โกรธมาก จึงสาปนางให้กลายเป็นใบ้ตลอดชีวิต โลกทรรศน์ของไทยเย้าที่มีต่อสิ่งเหนือธรรมชาติ ได้แก่ เชื่อในเรื่องดวงวิญญาณและภูติผีปีศาจ เชื่อเรื่องขวัญ เชื่อเรื่องดวงชะตาราศี เชื่อเรื่องภพชาติ เชื่อในกฏแห่งกรรม เชื่อเรื่องนรกสวรรค์ เชื่อเรื่องพรหมลิขิต และเชื่อเรื่องคาถาอาคม ตัวอย่างนิทานที่แสดงให้เห็นว่าไทยเย้ามีความเชื่อเรื่องสวรรค์มีจริง ได้แก่เรื่อง ปลาช่อน กล่าวถึง นางฟ้าแปลงร่างเป็นปลาช่อน ที่ตายายคู่หนึ่งเก็บมาเลี้ยง เมื่อตายายออกไปทำไร่ ปลาช่อนกลายร่างออกมาเป็นมนุษย์ช่วยทำงานบ้าน และทำกับข้าวไว้ให้ตากับยายทุกวัน ตายายสงสัยจึงแอบดูและรู้ความจริงว่าเป็นปลาช่อนตัวที่เลี้ยงไว้นั่นเอง เมื่อความจริงปรากฏนางฟ้าไม่สามารถอยู่บนโลกได้ต่อไป นางฟ้าจึงได้นำตากับยายขึ้นไปอยู่บนสวรรค์ด้วย

ไม่ปรากฏ

เนื่องจากไทยเย้ามีการติดต่อสื่อสารกับคนไทยลานนาอยู่เสมอ จึงรับเอาวัฒนธรรมของไทยลานนามามากมาย และพร้อมที่จะนำเอาวัฒนธรรมใหม่เหล่านี้มาปรับใช้ในท้องถิ่นของตนอีกด้วย ดังที่ปรากฏในนิทานเรื่อง การศึกษาต่อ ปริญญา ถนนซุปเปอร์ไฮเวย์ ตะวันออกกลาง และศาลาไทย (หน้า 51) นอกจากนี้การค้าขายระหว่างไทยเย้ากับไทยลานนายังส่งผลให้ไทยเย้ามีชีวิตความเป็นอยู่ที่ดีขึ้นและทันสมัยมากขึ้น สังเกตได้จากการมีข้าวของเครื่องใช้ที่ทันสมัยกว่าในอดีต เช่น วิทยุ เครื่องบันทึกเสียง หม้อหุงข้าวไฟฟ้า จักรยานยนต์ แม้กระทั่งรถยนต์ เมื่อชาวไทยเย้ามองเห็นประโยชน์ที่ได้จากการปรับตัวให้เข้ากับคนต่างถิ่น เห็นว่าต้องพึ่งพาอาศัยคนต่างถิ่นโดยเฉพาะคนไทยลานนา จึงเริ่มรู้สึกว่าตนเป็นส่วนหนึ่งของแผ่นดินไทยมากขึ้น ทำให้นิยมส่งลูกหลานเข้ามาเรียนในโรงเรียนรัฐบาลมากขึ้นเป็นลำดับ (หน้า 71)

มีการนำแผนที่และภาพถ่ายของชาวไทยเย้าเพื่อประกอบการอธิบายข้อมูลให้เกิดความชัดเจนยิ่งขึ้น อันได้แก่ แผนที่สังเขปแสดงอาณาเขตของจังหวัดพะเยา แผนที่สังเขปอำเภอปง แผนที่แสดงถิ่นของชาวไทยเย้าจำแนกตามอำเภอ ตำบล และหมู่บ้าน แผนที่แสดงถิ่นของชาวไทยเย้าในตำบลผาช้างน้อย ภาพถ่ายของวิทยาผู้ให้ข้อมูล ภาพถ่ายการทำกิจกรรมต่าง ๆ ของชาวไทยเย้าอันได้แก่ การเล่านิทานให้เด็ก ๆ ฟัง การทำพิธีเรียกผีบรรพบุรุษ