งานวิจัยได้ครอบคลุมตั้งแต่ลักษณะทางภูมิศาสตร์ ประวัติศาสตร์ พัฒนาการทางสังคมและวัฒนธรรม โดยเน้นเรื่องผ้าพื้นเมืองมอญ ซึ่งศึกษาในแง่ของอุปกรณ์ ขั้นตอนการทอผ้า สีสันลวดลาย และบริบทผ้าพื้นเมืองต่อสังคม

ศึกษากระบวนการทอผ้า ลายผ้า และการใช้เสื้อผ้าเครื่องนุ่งห่ม ในบริบททางสังคม

ไม่มี

ผู้วิจัยเรียกกลุ่มชาติพันธุ์ที่ศึกษาว่ามอญเป็นส่วนใหญ่ และบางครั้งเรียกว่ารามัญ เป็นมอญที่อยู่บริเวณลุ่มน้ำแม่กลอง เขตอำเภอบ้านโป่ง 5 หมู่บ้าน ได้แก่ ชุมชนวัดนครชุมน์ ชุมชนวัดม่วง ชุมชนคุ้งพะยอม ชุมชนวัดหัวหิน และชุมชนบ้านม่วง (หน้า 5)

ไม่มีข้อมูล

ตุลาคม 2535-ตุลาคม 2536 โดยแบ่งการทำงานภาคสนามเป็น 2 ช่วง คือ ตุลาคม 2535-มีนาคม 2536 สำรวจสภาพเศรษฐกิจและสังคมในชุมชนที่เลือกศึกษา และทำงานสนามในชุมชนที่เลือกวิจัย ช่วงหลัง พฤษภาคม -ตุลาคม 2536 เก็บข้อมูลสนามครั้งที่ 2 เพิ่มเติม

ลุ่มน้ำแม่กลองที่เป็นพื้นที่หุบเขามีกลุ่มชาติพันธุ์ต่างๆ อาศัยอยู่ ได้แก่ ละว้า กะเหรี่ยง กร่าง และข่า บริเวณที่ราบลุ่มริมน้ำมีกลุ่มชาติพันธุ์ มอญ ลาว ญวน มุสลิม และจีน อพยพเข้ามาทำมาหากินกัน มอญปรากฏหลักฐานการเข้ามาสู่ประเทศไทยครั้งแรกในปี พ.ศ.2127 สมัยพระนเรศวรประกาศอิสรภาพที่เมืองแครง การอพยพมีต่อมาอีกหลายคราว จนถึงปี พ.ศ.2367 การอพยพมี 4 ครั้งสำคัญ คือ สมัยสมเด็จพระนเรศวร สมัยสมเด็จพระนารายณ์ สมัยพระเจ้ากรุงธนบุรี และสมัยพระพุทธเลิศหล้านภาลัย โดยลุ่มน้ำเจ้าพระยาจะมีผู้อพยพไปอยู่มากที่สุด รองลงมา คือ ลุ่มน้ำแม่กลอง กลุ่มมอญในเขต อ.บ้านโป่งและโพธารามได้รับพระบรมราชานุญาตจากรัชกาลที่ 1 ให้สะสมผู้คนแยกย้ายกันตั้งถิ่นฐานแถบลุ่มน้ำแม่กลอง โดยมีพระยามอญ 7 คนเป็นผู้นำ มอญที่เข้ามาตั้งถิ่นฐานในเขต อ.บ้านโป่ง และ อ.โพธารามช่วงแรก และในช่วงหลังชอบสร้างหมู่บ้านเรียงรายริมลำน้ำแม่กลองทั้งสองฝั่ง แต่ละบ้านมีวัดเป็นศูนย์กลางชุมชน โดยชุมชนวัดนครชุมน์และชุมชนวัดม่วงเป็นถิ่นที่มอญตั้งหลักแหล่งตั้งแต่สมัยอยุธยา (หน้า8-10)

มอญในบริเวณนี้นิยมตั้งถิ่นฐานอยู่ริมแม่น้ำแม่กลอง เพื่ออาศัยแม่น้ำเป็นเส้นทางเคลื่อนย้ายคน และสัญจรไปมาด้วยเรือ เนื่องจากทางบกที่ใช้สัตว์เป็นพาหนะ คือ วัวและควาย ช่วงฤดูฝนดินจะกลายเป็นโคลนตมมีน้ำเจิ่งนอง ซึ่งเป็นข้อจำกัด การตั้งบ้านเรือนริมแม่น้ำแม่กลองมีประโยชน์ด้านการทำมาหากินเนื่องจากความอุดมสมบูรณ์ของสัตว์น้ำ และยังได้นำน้ำมาอุปโภคบริโภคด้วย แม่น้ำยังเอื้อต่องานประเพณี เช่น การทอดกฐิน การแข่งเรือด้วย (หน้า 10-14) บ้านเรือนมีทั้งเรือนเครื่องสับและเครื่องผูก โดยเรือนเครื่องสับจะสร้างจากไม้เนื้อแข็ง เข้าลิ้น เดือย มุงหลังคาบ้านด้วยกระเบื้องดินเผา ส่วนเรือนเครื่องผูกจะสร้างจากไม้ไผ่ ใช้ตอก หวาย หรือเถาหญ้านางผูกโครงสร้างส่วนต่างๆ ของบ้าน หลังคามุงด้วยจากหรือหญ้าคา (หน้า 22)

บ้านม่วงมีจำนวนครัวเรือน 120 หลังคาเรือน มีประชากรทั้งหมด 494 คน เป็นชาย 243 คน เป็นหญิง 251 คน (หน้า 122)

ในอดีตมอญบ้านโป่ง-โพธารามยึดอาชีพการทำนาทำไร่และหาของป่าล่าสัตว์ ผลผลิตส่วนเกินก็จะแบ่งขายให้กับพ่อค้าเร่ที่เข้ามาซื้อในชุมชน เหตุนี้การทำนาแบบอาศัยน้ำฝน โดยปลูกทั้งข้าวเบาและข้าวหนัก สำหรับข้าวเบาจะใช้ระยะเวลา 3 เดือนจึงจะให้ผลผลิต ส่วนข้าวหนักนั้นจะใช้เวลาประมาณ 6 เดือน แต่ข้าวหนักจะให้ผลผลิตที่สูงกว่าข้าวเบา เมื่อ 40 ปีก่อนหากทำนาทำไร่ไม่ค่อยได้ผลก็จะหาของป่ามาเป็นอาหารช่วยเสริม เช่น การขุดหัวกลอยมาหมักและตากไว้หุงผสมกับข้าว นำหน่อไม้มาดองไว้กินยามแล้ง สัตว์ป่าและผลไม้ก็หาได้จากป่า ( หน้า 15-16) ส่วนบริเวณที่ดอนจะปลูกฝ้าย โดยฝ้ายที่ปลูกนั้นมีพันธุ์พื้นเมือง ซึ่งฝ้ายชนิดนี้ชาวบ้านจะเรียกว่า ฝ้ายน้อยหรือฝ้ายบ้าน และอีกชนิด คือ ฝ้ายใหญ่เป็นฝ้ายพันธุ์ผสมที่ของราชการ โดยปริมาณการปลูกฝ้ายเพื่อใช้ในครัวเรือนจะมีความแตกต่างกัน ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับความต้องการของสมาชิกในครอบครัว หากเป็นครอบครัวใหญ่หรือจะมีงานบวชนาคหรืองานแต่งงานที่ต้องใช้ผ้าก็จะปลูกฝ้ายเพิ่ม โดยทั่วไปครอบครัวที่มีลูก 2 คน จะต้องใช้ฝ้ายประมาณ 1 ไร่ นอกจากนี้ยังมีฝ้ายอีกชนิด เรียกว่า ฝ้ายตุ่น เนื่องจากมีสีน้ำตาลอ่อนคล้ายขนของตัวตุ่น สีจะไม่ขาวและไม่ให้ความนุ่มเหมือนสองชนิดแรก จึงมักนำไปใช้ทอเป็นผ้าห่มมากกว่าผ้าชนิดอื่น แต่อย่างไรฝ้ายตุ่นนี้ก็เป็นฝ้ายพื้นเมืองที่ปลูกมายาวนาน (หน้า 17) แรงงาน ใช้แรงงานคนและสัตว์ การแลกเปลี่ยนแรงงานมี 2 รูปแบบ คือ "การเอาแรง" และ "การขอแรง" โดย "การเอาแรง" ถือเป็นการติดหนี้ต้องเปลื้องหนี้ภาระด้วยการไปใช้แรงงานกลับคืน ส่วน "การขอแรง" คือ การไหว้วานคนใกล้ชิดโดยผู้เป็นเจ้าภาพจะมีอาหารและเครื่องดื่มมาบริการและเครื่องดื่มมาบริการเป็นการขอบคุณ (หน้า 36-37) การพัฒนาประเทศตามแผนพัฒนาฯ ตั้งแต่ ฉบับที่ 1 ส่งผลต่อการใช้ทรัพยากรอย่างมาก การพัฒนามุ่งการขยายตัวด้านเศรษฐกิจ ส่งเสริมการใช้เทคโนโลยีใหม่ๆ การใช้ปุ๋ยวิทยาศาสตร์ สารเคมีในการเกษตร และการปลูกพืชเศรษฐกิจตามความต้องการของตลาด ทำให้วิถีชีวิตเปลี่ยนแปลงไป เกิดการขายแรงงานจากท้องถิ่นสู่ระบบตลาดแรงงาน คนหนุ่มสาวจะเข้าไปทำงานในเมือง (หน้า 30-31)

สังคมของมอญเป็นสังคมชาวไร่ชาวนาครอบครัวเป็นทั้งผู้ผลิตและผู้บริโภค การแต่งงานนิยมแต่งในกลุ่ม แต่ไม่มีการแต่งงานกับพี่น้องที่เป็นญาติสนิท สังคมมอญให้ความสำคัญทั้งฝ่ายพ่อและฝ่ายแม่ การเลือกที่อยู่หลังแต่งงานขึ้นอยู่กับเงื่อนไข เช่น เศรษฐกิจ แรงงาน และความพอใจส่วนตัว (หน้า 33-34) การแบ่งแรงงานในครอบครัวมีลักษณะ ดังนี้ แม่จะเป็นผู้ดูแลลูกเล็ก ๆ แม้เวลาทำงานในไร่นาก็จะนำลูกไปด้วย เมื่อเด็กชายโตขึ้นก็จะแยกไปกับพ่อ ซึ่งจะทำงานประเภทการไถพรวนดินด้วยควายในการเพาะปลูก เด็กสาวจะอยู่กับแม่เกือบตลอดเวลา สำหรับลูกสาวจะเป็นผู้ช่วยแม่ทำงานต่าง ๆ เช่น หยอดเล็ดฝ้าย แบกกระบุงตะกร้าฝ้าย ส่วนคนแก่ เช่น ย่า ยาย จะเป็นผู้ดูแลฝ้ายที่ตากอยู่บริเวณระเบียงบ้าน และเป็นผู้หีบฝ้ายพร้อมทั้งเก็บรักษาเมล็ดพันธุ์ (หน้า 19-20) การติดต่อและการแต่งงานมักจะอยู่ในท้องถิ่นเป็นส่วนใหญ่ เมื่อแต่งงานแล้วการตั้งครอบครัวจะเลือกจากทั้งฝ่ายหญิงหรือฝ่ายชาย ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับเงื่อนไข เช่น ฐานะทางเศรษฐกิจ การขาดแคลนแรงงาน การเป็นบุตรคนสุดท้อง และความพอใจส่วนตัว ในปัจจุบันมีการติดต่อสัมพันธ์และการแต่งงานกับคนนอกท้องถิ่นมากขึ้น (หน้า 34) การสืบทอดผีบรรพบุรุษนั้นมอญมีความเชื่อเรื่องผีบรรพบุรุษที่บุตรชายคนโตจะเป็นผู้ทำพิธี "รำผี" เพื่อเซ่นบูชาผีของตระกูลพี่น้องฝ่ายพ่อต้องเข้าร่วมพิธีในโอกาสต่าง ๆ เช่น การแต่งงานที่ฝ่ายหญิงต้องเข้าไปอยู่กับผีฝ่ายสามี ก็ต้องทำพิธี "ลุมตา" เพื่อลาออกจากการคุ้มครองของผีฝ่ายพ่อไปอยู่ในความคุ้มครองของผีฝ่ายสามี (หน้า 34) การสืบทอดมรดกในอุดมคติจะมีการแบ่งมรดกที่เท่ากันทั้งลูกชายและลูกสาว แต่ที่ดินเพาะปลูกและบ้านของพ่อแม่มักจะตกเป็นของลูกคนสุดท้อง เนื่องจากเป็นผู้ดูแลพ่อแม่ยามชรา ส่วนบ้านที่มีต้นผีก็จะเป็นของลูกชายคนโตที่จะต้องรับหน้าที่เลี้ยงผีต่อไป (หน้า 35) ระบบเครือญาติจะเป็นความสัมพันธ์ที่จะแลกเปลี่ยนแรงงานในการประกอบอาชีพซึ่งได้แก่การทำนาเป็นส่วนใหญ่ โดยการทำนานี้ต้องมีการแลกเปลี่ยนแรงงาน 2 แบบ คือ การเอาแรง และการขอแรง ซึ่งการเอาแรงรูปแบบการลงแขกจะมีในการทำนาทุกขั้นตอน การขอแรงจะพบในการปลูกสร้างบ้านเรือน การประกอบพิธีกรรมเนื่องในชีวิต และการทำงานหนักที่ต้องใช้แรงงานคนในการแบกหาม (หน้า 36-37)

ไม่มีข้อมูล

มอญมีระบบความเชื่อเรื่องผีบรรพบุรุษ โดยบุตรชายคนโตของตระกูลทั้งสมาชิกครอบครัวของญาติพี่น้องข้างฝ่ายพ่อจะต้องร่วมพิธี "รำผี" เพื่อเซ่นบูชาผีในโอกาสต่างๆ ครอบครัวฝ่ายหญิงจะทำพิธี "ลุมตา" เพื่อลาจากความคุ้มครองดูแลของผีตระกูลพ่อไปอยู่ในความดูแลของผีตระกูลสามี ความเชื่อเรื่องผีไม่ผูกมัดเฉพาะสมาชิกเพศชายเท่านั้น (หน้า 34) คนมอญบ้านโป่งและโพธารามเป็นพุทธศาสนิกชนที่จะสร้างสมคุณงามความดี เพื่อผลบุญที่เป็นเป้าหมายสูงสุดของชีวิตโดยการทำบุญด้วยการถวายจีวร สบง เป็นการทำบุญกุศลอย่างหนึ่ง (หน้า 112)

ช่างฝีมือ หรือ งานช่าง จะสืบทอดความรู้และได้รับการฝึกฝนเป็นกิจจะลักษณะ เช่น ช่างไม้ ช่างปูน ช่างแกะสลัก ช่างปั้น ช่างแต่ละคนจะถ่ายทอดความรู้และประสบการณ์ให้กับผู้มาขอฝึกฝน โดยครูมีทั้งฆราวาสและพระสงฆ์ ส่วนการสืบทอดและการเรียนรู้งานหัตถกรรมไม่ถือว่าเป็นลักษณะของช่างฝีมือ สังคมจะคาดหวังว่าสมาชิกควรมีความสามารถทำงานต่างๆ ได้เหมาะสมกับเพศและวัย เด็กหนุ่มจะหัดทำเครื่องจักรสาน อุปกรณ์ทำนา เครื่องใช้ในบ้านตามอย่าง ปู่ ตา พ่อ และญาติผู้ชายคนอื่นๆ เด็กสาวจะเลียนแบบย่า ยาย แม่ และญาติผู้หญิงในการถักทอเสื่อ และเครื่องนุ่งห่ม ซึ่งเป็นการเรียนรู้ที่เป็นส่วนหนึ่งของชีวิตเศรษฐกิจและสังคม (หน้า 27-28)

ไม่มีข้อมูล

หัตถกรรมที่เกี่ยวกับอาชีพทำนา เช่น กระบุง กระด้ง ตระแกรง ซึ่งใช้เป็นภาชนะบรรจุผลผลิตและใช้ร่อนหรือฝัดผลผลิต (หน้า 21) นอกจากนี้ยังมีอุปกรณ์ทำนาที่สำคัญ เช่น คันไถ คราด แอก อ้อม เคียว คันหลาว ไม้หนีบข้าว พลั่วสาดข้าว คันฉาย กระพ้อม ถังตวง หัตถกรรมที่เกี่ยวกับการจับสัตว์น้ำมีหลายชนิดและหลายขนาด เช่น ลอบ รัน ไซ ข้อง ตุ้ม อีจู้ กระชัง ชะนาง เฝือก สุ่ม แห อวน(ตะครัด) สวิง ตะขอหวดปลาหลด ฉมวก อุปกรณ์จับสัตว์ในป่า เช่น กระบอกดัก ตาข่าย แร้ว ธนู หน้าไม้ หอก และหนังสติก (หน้า 23) การแต่งกาย ผู้ชายมอญจะโพกศีรษะให้ปมผ้าซ่อนอยู่ด้านหลังศีรษะบริเวณท้ายทอย โดยผ้าที่นิยมโพก คือ ผ้าขาวม้า ซึ่งผ้าขาวม้าที่ใช้โพกศีรษะกับที่ใช้นุ่งห่มจะไม่ใช้ร่วมกัน (หน้า 102) เสื้อของคหบดีหรือขุนนางจะใส่เสื้อแขนยาวคอจีนมีปกผ่าอกตลอด (หน้า 103) โสร่งและผ้าขาวม้ามี 3 ชนิด ใหญ่ ๆ คือ ลายเม็ดพุทรา ลายตะแกรง และลายหมากรุก โดยลายเม็ดพุทราจะมีขนาดกว้าง*ยาวของลายเฉลี่ย 0.5*0.5 ซ.ม. ลายตะแกรงขนาด 1*1 ซ.ม. ลายตารางหมากรุกมี 3 ขนาด ลายใหญ่สุด คือ 3*3 ซ.ม. รองลงมา คือ 2.5*2.5 ซ.ม. และขนาดเล็กที่สุดเท่ากับ 2*2 ซ.ม. ผ้าลายตะแกรงชาวบ้านจะใช้อย่างกว้างขวาง (หน้า 75-78) สมัยก่อนผู้หญิงจะนุ่งโจงกระเบนเป็นสีพื้นอย่างเดียว สีที่นิยม ได้แก่ สีเขียวหัวเป็ด สีม่วงเข้ม สีเม็ดมะขาม ผ้าโจงกระเบนที่มีลวดลายมีอยู่ 2 ลาย คือ ลายเม็ดมะขาม และลายตะแกรง หลังสงครามโลกครั้งที่ 2 ข้าวยากหมากแพงจึงหันมานุ่งผ้าซิ่น โดยลวดลายผ้าซิ่นมีการพัฒนา แบ่งได้เป็น 2 กลุ่ม คือ ผ้าซิ่นลายลงและผ้าซิ่นลายขวาง ผ้าซิ่นลายลง มีอยู่หลายแบบ ได้แก่ 1.ผ้าลายลงที่เป็นริ้วธรรมดา 2.ผ้าซิ่นลายลงที่มีการสอดไส้ลายให้ผ้ามีหลากสี 3.ผ้าซิ่นทางลงที่มีการสอดไส้สลับกับลายริ้วที่ไขว้เส้นด้าย 4.ผ้าลายลงที่ทบโดยใช้ด้ายไขว้ทอเป็นริ้วทางตลอดผืน ผ้าซิ่นทางขวางมี 4 แบบ 1.ลายทางขวางอย่างเดียว 2.ลายทางขวางสอดไส้หนึ่งเส้น 3.ลายทางขวางสอดไส้สองเส้น 4.ลายทางขวางที่ไม่ต่อผ้าเป็นหัวซิ่นและตีนซิ่น แต่รวมหัวซิ่นกับตัวซิ่นเข้าด้วยกัน และต่อตีนซิ่นลายขวาง 5-6 เส้น (หน้า 83-88) - ผ้าคลุมไหล่มีขนาด 2.5*5 เมตร โดยทอเป็นลายเม็ดพุทรา และลายตะแกรง ซึ่งการทอมักไม่ค่อยสอดลาย เพราะเนื้อที่มีขนาดเล็ก ชายผ้าจะปล่อยให้เป็นชายครุยที่ถักเกลียวหรือถักทอรูปเปีย ผ้าสไบมีสีขาวไม่มีดอกและผ้าสไบหลากสี โดยแบบสีขาวจะเป็นผู้สูงอายุใช้ ผ้าสไบอาจตัดจากผ้าสีสดใส เช่น สีชมพู สีฟ้าอ่อน และสีเหลืองขมิ้น บางครั้งยังใช้ผ้าสไบลายเม็ดพุทราและลายตะแกรงขนาดเล็ก ผ้าสไบมีขนาดกว้างยาวน้อยกว่าผ้าคลุมไหล่ครึ่งหนึ่ง (หน้า 91-92) เครื่องใช้ผ้า และใช้ด้าย - ผ้าห่ม ผ้าปูที่นอน และผ้าฉาก ผ้าเหล่านี้จะเป็นผ้าสีขาวลายตารางหรือลายริ้วสีสด (หน้า 94) - ถุงย่าม ถุงย่ามทำเป็นลายทางลงพื้นขาว ริ้วลายสีดำทึบแทรกตรงกลาง หรือสอดไส้ลายริ้ว ย่ามนิยมใช้มี 3 ขนาด ค้อ ขนาดปากกว้าง 8 นิ้ว 10 นิ้ว และ 12 นิ้ว - ผ้าห่อคัมภีร์ทำจากไม้ไผ่เหลาแล้วถักด้วยด้ายสีต่างๆ หุ้มซี่ไม้ไผ่เป็นลาดลายเรขาคณิต เช่น รูปสามเหลี่ยม รูปสี่เหลี่ยม ปัจจุบันไม่ปรากฏผู้ทำผ้าห่อคัมภีร์ได้ (หน้า 96)

ไม่มีข้อมูล

การติดต่อทางเรือ ทางรถไฟ และรถยนต์ ทำให้ประชากรในเขตเทศบาลมีการอพยพเข้ามาของพ่อค้าแม่ค้าคนจีน และการเข้ามาเผยแผ่ศาสนาคริสต์ของคณะสงฆฺ์กรุงปารีสนิกายโรมันคาทอลิก เช่น วัดนักบุญยอเซฟ (หน้า 29) ชุมชนบ้านม่วงมีวัดเป็นศูนย์กลางการอนุรักษ์แบบแผนการดำเนินชีวิตแบบเดิมของมอญ การสวดมนต์ การเทศน์ การให้ศีลให้พรด้วยภาษามอญ การส่งบุตรหลานผู้ชายเรียนภาษามอญจากพระ (หน้า 128)

การนุ่งผ้าแบบพันรอบตัวแล้วปล่อยชายผ้าให้ซ่อนอยู่ด้านในอีกชายหนึ่งอยู่ระหว่างขาทั้งสองข้าง ค่อยๆ หมดความนิยมไป โดยเฉพาะรัฐบาลสมัยจอมพล ป. พิบูลสงครามออกประกาศให้ราษฎรแต่งกายตามแบบรัฐกำหนด (หน้า 105-106) การเปลี่ยนแปลงเกี่ยวกับปริมาณการผลิตผ้าพื้นเมือง และการนำเส้นใยสำเร็จรูปที่ย้อมสีมาใช้แทนฝ้าย โดยนิยมใช้เส้นใยสังเคราะหฺ์ประเภทโทเรแทนฝ้าย ลวดลายผ้ามีการสอดไส้ทั้งผ้าของผู้ชายและผู้หญิงมากกว่าผ้าทอรุ่นเก่า เพราะการสอดไส้มีโอกาสแทรกเส้นใยสีต่าง ๆ ในผืนผ้ามากขึ้น ชุมชนไม่นิยมทอผ้านุ่งห่มอย่างในอดีต แต่ในงานประเพณีนิยมแต่งกายด้วยเสื้อผ้าตามประเพณี โดยคงยึดสีสันและลวดลายให้เหมาะกับเพศและวัยเช่นเดิม ความสัมพันธ์ทางสังคมมีการลดและเลิกทอผ้าทำให้บทบาทของสตรีเปลี่ยนแปลงไป คือ ต้องทำนาปรังในช่วงฤดูแล้ง คนหนุ่มสาวออกรับจ้างตัดอ้อย ทำงานในโรงงานแถบ จ.ราชบุรีและกรุงเทพฯ เพิ่มขึ้น (หน้า 123-124)

ไม่มีข้อมูล

ไม่มี

ไม่มี