โครงการรวบรวมภูมิปัญญาหัตถกรรมท้องถิ่นเพื่อแสดงถึงอัตลักษณ์ของกลุ่มชาติพันธุ์ม้ง ได้ดำเนินการเก็บรวบรวมข้อมูลภูมิปัญญาหัตถกรรมท้องถิ่นโดยการสังเกต การสัมภาษณ์และการสนทนากลุ่ม ผู้ให้ข้อมูลประกอบไปด้วย กลุ่มของผู้นำชุมชน ปราชญ์ชาวบ้าน ผู้สูงอายุ รวมไปถึงเด็กและเยาวชน ในชุมชนขุนช่างเคี่ยน ตำบลช้างเผือก อำเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม่ ที่มีประวัติหมู่บ้านที่เล่าขานกันมายาวนาน ประกอบกับได้มีการจัดเสวนาทางวิชาการและนิทรรศการเพื่อการถ่ายทอดเรื่องราวและอัตลักษณ์หัตถกรรมของกลุ่มชาติพันธุ์ม้งแก่สาธารณะ

แม้กระแสโลกาภิวัตน์เคลื่อนผ่าน แต่สำหรับชุมชนม้งขุนช่างเคี่ยนยังคงรักษาอัตลักษณ์ของหัตถกรรมพื้นบ้านไว้ ที่เห็นอย่างได้ชัดหัตถกรรมจากสองมือหญิงสาวชาวม้ง คือ เสื้อผ้า ที่ถูกถักทอจากเส้นใยกัญชงด้วยลวดลายที่เป็นอัตลักษณ์ของกลุ่มม้งขาว อีกทั้งยังปรากฏเครื่องใช้ที่ยังคงผลิตขึ้นในครัวเรือนจากแรงกายของชายหนุ่ม รวมถึงการประดิษฐ์ของเล่น ซึ่งหัตถกรรมเหล่านี้ล้วนเป็นสิ่งที่สืบทอดมาจากบรรพบุรุษและสะท้อนบทบาทหน้าที่ระหว่างชาย หญิงได้เป็นอย่างดี

การเก็บรวบรวมข้อมูลอัตลักษณ์หัตถกรรมพื้นบ้านของกลุ่มชาติพันธุ์ม้ง ชุมชนบ้านช่างเคี่ยน ตำบลช้างเผือก อำเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม่ ที่ได้รับการสืบทอดมาจากบรรพบุรุษ อันสะท้อนให้เห็นบทบาทหน้าที่ระหว่างชายหญิงที่ชัดเจน 

ในอดีตผู้ก่อตั้งหมู่บ้านขุนช่างเคี่ยนเป็นบุคคลที่เคยอาศัยอยู่หมู่บ้านดอยปุย ซึ่งอยู่ห่างออกไปจากหมู่บ้านขุนช่างเคี่ยนประมาณ 14 กิโลเมตร และได้มาอาศัยตั้งอยู่บริเวณโดยรอบหมู่บ้านช่างเคี่ยนเพื่อทำการเกษตรแบบยังชีพและขายเป็นรายได้หลักอยู่หลายจุด แต่ละจุดมีผู้อาศัยประมาณ 3-4 หลังคาเรือน มักเป็นญาติพี่น้องที่สนิทกันเท่านั้น ต่อมาชาวบ้านบางส่วนที่ทำสวนอยู่ใกล้กันได้รวมตัวเป็นหมู่บ้าน

ใน ปี พ.ศ.2509 นายจู๋ยี แซลี และนายสายหลื่อ แซ่ลี ได้สำรวจพื้นที่หมู่บ้านขุนช่างเคี่ยน ลงความเห็นตรงกันว่าจะรวมญาติพี่น้องที่ทำการเกษตรบริเวณหมู่บ้านมาอยู่รวมกัน ในเวลาต่อมาได้มีการประชุมของหัวหน้าครอบครัวกลุ่มคนทำการเกษตรรอบหมู่บ้าน ตัดสินใจพากันอพยพมาอยู่อาศัยในหมู่บ้านแต่ยังคงทำการเกษตรอยู่ที่เดิม เพราะระยะทางหมู่บ้านกับสวนไม่ไกลมากนัก ขณะเปิดหมู่บ้านครั้งแรกรวมตัวกันได้ประมาณ 25 หลังคาเรือน ซึ่งยังไม่เพียงพอต่อการรวมจัดตั้งเป็นหมู่บ้านของตัวเองได้ หน่วยงานราชการ (อำเภอ) จึงได้ให้อยู่รวมกับหมู่บ้านช่างเคี่ยน หมู่ 1 ตำบลช้างเผือก อำเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม่ ต่อมาญาติพี่น้องที่เคยอาศัยบริเวณดอยปุยก็ทยอยย้ายมาอยู่บริเวณขุนช่างเคี่ยน ซึ่งประจวบกับนายจู๋ยี ผู้ที่อพยพมาตั้งแต่แรกเป็นกลุ่มชาติพันธุ์ม้งขาว ทำให้ชาวม้งขาวภายในหมู่บ้านดอยปุยแยกตัวออกมาด้วย ภายหลังการอพยพ 2-3 ปีให้หลัง ชาวบ้านต่างหมู่รับรู้ข่าวว่าที่ทำการเกษตรในหมู่บ้านให้ผลผลิตดี จึงพากันอพยพเข้ามาในหมู่บ้านเพิ่มขึ้นเรื่อย ๆ จึงทำให้หมู่บ้านขุนช่างเคี่ยนย้ายจากหมู่ 1 มาเป็นหมู่ 6 บ้านขุนช่างเคี่ยน ตำบลช้างเผือก อำเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม่ ภายหลังเปลี่ยนเป็นหมู่ 4 ในปัจจุบัน (น.1)

อดีตการสร้างบ้านเรือนใช้วัสดุที่หาได้จากป่า ไม้และหญ้ามุงหลังคา ครัวตั้งอยู่กลางบ้านมีสองขนาด เตาเล็กกับเตาใหญ่ที่ใช้ปรุงอาหาร ในบ้านม้งจะมีเสารูปสี่เหลี่ยมหรือกลมตั้งตรงกลาง ซึ่งถือเป็นเสาเอกของทุกบ้านมีความศักดิ์สิทธิ์ เมื่อมีเทศกาลสำคัญคนในบ้านจะต้องจุดธูปที่เสาเอก เมื่อถึงวันปีใหม่จะนำกระดาษเงินกระดาษทองมาติดไว้ที่เสา บางครัวเรือนปลูกบ้านสองหลัง คือ บ้านที่ใช้ประกอบพิธีกรรมกับบ้านใช้อาศัย ปัจจุบันบ้านเรือนส่วนใหญ่ทำจากไม้ที่หาได้ในท้องถิ่นหรือสร้างจากคอนกรีต หลังคาเป็นกระเบื้องหรือสังกะสี

ประมาณ 130 กว่าหลังคาเรือน (น.2)

ส่วนใหญ่ประกอบอาชีพทำการเกษตร เปลี่ยนจากการปลูกฝิ่นในอดีตมาปลูกพืชยืนต้น เช่น ลิ้นจี่ นางพญาเสือโคร่ง กาแฟ สตรอว์เบอร์รี (น.5) ด้วยในปี พ.ศ. 2516 สถานีวิจัยเกษตรที่สูงขุนช่างเคี่ยน ได้ทำการวิจัยทดลองปลูกพืชเมืองหนาวในหมู่บ้าน จึงได้นำต้นกาแฟมาแจกจ่ายให้กับชาวบ้านนำไปปลูกรวมกับลิ้นจี่ ต่อมาเริ่มมีการพัฒนาการทำเกษตรมากขึ้นปรับเปลี่ยนพื้นที่ไร่นามาปลูกหัวไชเท้าและปลูกผักเพิ่มมากยิ่งขึ้น เพราะไม่มีแหล่งน้ำที่เพียงพอ ช่วงเวลาที่ว่างจากการทำเกษตรจึงหาอาชีพเสริมลงมาค้าขายตามตลาดนัดในตัวเมืองเชียงใหม่และต่างจังหวัด ส่วนคนที่อยู่ในหมู่บ้านทำอาชีพเสริมด้วยการตัดเย็บเสื้อผ้า กระเป๋า

กระทั่งในปัจจุบันเทคโนโลยีการเกษตรที่ก้าวหน้า ประกอบกับเด็กๆ ในชุมชนมีความรู้เกี่ยวกับการทำการเกษตร บางส่วนจึงเปลี่ยนจากการปลูกลิ้นจี่เป็นพืชเศรษฐกิจชนิดอื่น เพื่อให้มีรายได้ที่เพิ่มมากยิ่งขึ้น เช่น สตรอว์เบอร์รี ส้ม เคพกูสเบอร์รี (น.5)

เมื่อกระแสการท่องเที่ยวหลั่งไหลเข้าสู่พื้นที่ก็เป็นอีกช่องทางหนึ่งเพื่อหารายได้จุนเจือครอบครัว อำนวยความสะดวกให้กับนักท่องเที่ยว จัดสรรที่พัก เปิดร้านเช่าชุดถ่ายภาพ การจำหน่ายสินค้าเกษตรในช่วงเทศกาลดอกนางพญาเสือโคร่งออกดอกและเทศกาลปีใหม่ม้ง เพื่อความสะดวกในการขายสินค้าทางสถานีวิจัยเกษตรที่สูงขุนช่างเคี่ยนจึงมีนโยบายให้พ่อค้าแม่ค้าสามารถเข้ามาขายของภายในสถานีวิจัยเกษตรที่สูงขุนช่างเคี่ยนได้ เพื่ออำนวยความสะดวกให้กับนักท่องเที่ยวมากยิ่งขึ้น

ม้งสืบเชื้อสายตระกูลทางฝ่ายชาย ผู้ชายในตระกูลถือเป็นพี่น้อง ส่วนผู้หญิงนับถือเป็นญาติ ผู้หญิงที่แต่งงานแล้วนับถือผีตามตระกูลสามี ระบบผู้นำในกลุ่มเครือญาติจะได้รับเป็นมรดกตกทอด มีหน้าที่ในพิธีกรรมต่าง ๆ มักเป็นผู้ชายที่ต้องประกอบพิธีกรรม การไหว้ผีบรรพบุรุษ ผู้นำทางจารีตแบ่งออกได้เป็น 4 ตระกูล คือ ตระกูลแซ่ลี ตระกูลแซ่ย่าง ตระกูลแซ่เฒ่า และตระกูลแซ่ว่าง โดยมีผู้นำแต่ละตระกูลเป็นผู้นำหลักในพิธีกรรม เพร้ากลุ่มชาติพันธุ์ม้งในหมู่บ้านขุนช่างเคี่ยนมีความเชื่อและนับถือผู้นำในตระกูลตัวเองอย่างเหนียวแน่น พิธีกรรมของแต่ละตระกูลจึงมีขั้นตอนการประกอบพิธีกรรมที่แตกต่างกัน (น.22-23)

ระบบการปกครองแบ่งได้ 2 ระดับ คือ แบบเป็นทางการและไม่เป็นทางการ
ระบบทางการ ปกครองด้วยกลุ่มผู้นำชุมชนตามระบบราชการ คือ นายกองค์การบริหารส่วนตำบลช้างเผือก (ตระกูลแซ่ย่าง) ผู้ช่วยนายกองค์การบริหารส่วนตำบลช้างเผือก (ตระกูลแซ่ลี) ผู้ใหญ่บ้าน (ตระกูลแซ่เฒ่า)
ระบบไม่เป็นทางการ ได้แก่ ระบบเครือญาติ เป็นความสัมพันธ์ระหว่างสมาชิกในกลุ่มเครือญาติที่นับถือกันอย่างฉันพี่น้อง 

นับถือศาสนาพุทธควบคู่ไปกับการนับถือผีที่มีมาแต่เดิม เชื่อว่ามีทั้งผีดีและผีร้ายที่สิงสถิตตามที่ต่าง ๆ เช่น ผีฟ้า ผีป่า ผีภูเขา ดังนั้นพิธีกรรมเกี่ยวข้องกับผี เพราะม้งเชื่อว่าบางครั้งอาจเป็นสาเหตุให้เกิดความเจ็บป่วย

“อัวเน้ง” หนึ่งในพิธีกรรมที่สำคัญที่สุดของกลุ่มชาติพันธุ์ม้ง ประกอบพิธีโดยผู้ที่ผีบรรพบุรุษเลือก หากไม่ยอมหรือปฏิเสธการประกอบพิธีกรรม อาจล้มป่วยแบบไม่ทราบสาเหตุ ตามความเชื่อต้องให้คนที่มีอาคมมาแก้เคราะห์โดยการเซ่นไหว้ผี ถวายอาหาร ฆ่าสัตว์ เพื่อนำมาเลี้ยงผี สัตว์ที่ใช้ในการเซ่นไหว้ ได้แก่ วัว ควาย หมู ไก่ ส่วนในบางกรณีจะใช้สัตว์อื่นเพื่อแก้เคล็ด เช่น สุนัข แพะ

เครื่องประดับที่ทำจาก เงินหรือทองเหลือง ผ่านการปลุกเสก ถูกนำมาใช้เป็นเครื่องรางของขลังติดตัวเด็กเล็กภายในหมู่บ้าน เพราะเชื่อว่าผีจะกลัวสิ่งนี้ นอกจากทำเป็นสร้อยใส่ติดตัวแล้ว แต่ละบ้านจะมีแผ่นทองเหลืองติดบ้านเพื่อกันสิ่งไม่ดีด้วย

เมื่อพุทธศาสนาเข้ามาในหมู่บ้าน จึงผสานกับความเชื่อดั้งเดิม เห็นได้จากการใส่บาตรพระในตอนเช้าก่อนประกอบพิธีกรรมเลี้ยงผี ภายหลังจึงมีบุคคลภายนอกเข้ามาเผยแพร่คริสต์ศาสนาในหมู่บ้านขุนช่างเคี่ยน บางส่วนจึงหันไปนับถือและเลิกทำพิธีกรรมทุกอย่างเกี่ยวกับการเลี้ยงผีบรรพบุรุษ (น.14-15)

ในอดีต ชุดม้งถูกใส่ในชีวิตประจำวัน พิธีข้าวใหม่ ผู้หญิงใส่เสื้อพื้นหลังสีดำแขนยาวมีลวดลายผ้าปักที่ปลายแขนสาบเสื้อ และปกเสื้อด้านหลัง นุ่งกางเกงแบบกางเกงสะดอของคนเมืองเหนือหรือกางเกงแบบคนจีน แต่ในช่วงเทศกาลปีใหม่หรือพิธีแต่งงานจะนุ่งกระโปรงขาวที่ทอจากใยกัญชง ใช้ผ้ามาพันเพื่อคลุมหัวเพื่อกันอากาศหนาวปัจจุบันดัดแปลงเป็นหมวกเพื่อความสวยงามและสะดวกต่อการใช้งาน (น.16)

“ผ้าใยกัญชง” เปรียบเสมือนสิ่งที่สะท้อนให้เห็นถึงอัตลักษณ์ที่มีมาตั้งแต่บรรพบุรุษ เช่น การใช้ใยกัญชงในการประกอบพิธีกรรมผูกข้อไม้ข้อมือ เสื้อผ้าที่สวมใส่ส่วนใหญ่ทำมาจากใยกัญชง นอกจากนี้ในพิธีศพชุดที่ต้องใส่ให้ผู้เสียชีวิต รวมถึงรองเท้า ก็ทำจากใยกัญชงทั้งหมด ไม่นิยมย้อมสี ด้วยเชื่อว่าการสวมใส่ชุดที่ทำมาจากผ้าใยกัญชงจะส่งให้ผู้เสียชีวิตได้ไปอยู่กับบรรพบุรุษที่ล่วงลับไปแล้ว (น.26)

“ผ้าปักม้ง” ภูมิปัญญาท้องถิ่นที่อาศัยความคิดสร้างสรรค์ ผนวกกับความเข้าใจลักษณะลวดลายของผ้าที่สืบทอดกันมา โดยนำใยกัญชงที่ผ่านกระบวนการซักด้วยขี้เถ้าเรียบร้อยแล้วไปย้อมสีแล้วนำมาปักบนผ้าทอใยกัญชง กลุ่มม้งขาว นิยมใช้สีสันไม่จัดจ้านส่วนใหญ่เป็นสีพื้น เช่น สีเทา สีน้ำตาล ส่วนกลุ่มม้งเขียว ใช้เส้นด้ายที่มีสีสันสดใส เช่น สีแดง สีชมพูเข้ม สีเลือดหมู กลุ่มม้งขาวนิยมปักกระโปรงข้างบนเป็นลวดลาย แต่กลุ่มม้งเขียวจะปักผ้าเริ่มจากด้านล่าง (น.38)

การแต่งกายของผู้ชาย ม้งขาวสวมเสื้อพื้นหลังสีดำและน้ำเงิน แขนยาวปลายแขนและสาบเสื้อมีลายปักด้วยลวดลายสวยงาม กางเกงสะดอสีดำหรือน้ำเงิน ผ้ามัดเอวสีแดงหรือสีส้มปักด้วยลวดลายที่ปลายทั้งสองข้าง

กลุ่มชาติพันธุ์ม้งขุนช่างเคี่ยน นิยมนำ โลหะเงิน มาทำเป็นเครื่องประดับ นิยมทำใช้เอง โดยเฉพาะใส่คอและกำไรข้อมือ การประดับเครื่องเงิน ยังเป็นสิ่งที่บ่งบอกถึงฐานะทางเศรษฐกิจ เนื่องจากสมัยอดีตมีการใช้โลหะเงินเป็นตัวแทนแลกเปลี่ยนสินค้า จึงเปรียบเสมือนสิ่งมีค่าทำให้มีการนำโลหะเงินมาทำเป็นเครื่องประดับ (น.45)

ปัจจุบันชุมชนได้รับเอาวัฒนธรรมจากภายนอกเข้ามาในหมู่บ้าน การแต่งกายชายหญิงจึงแต่งกายเหมือนกับคนพื้นราบทั่วไป เพราะสะดวกสบายและมีความคล่องตัวมากกว่า จะใส่ชุดม้งเมื่อมีประเพณีพิธีกรรมที่สำคัญเท่านั้น (น.16-17) อย่างเทศกาลเฉลิมฉลอง เทศกาลปีใหม่ม้ง จัดขึ้นประมาณเดือนธันวาคมและมกราคมของทุกปี มีกิจกรรมให้ร่วมสนุกคนเฒ่าคนแก่คอยจับคู่ลูกหลานของตัวเองให้มาโยนลูกช่วง ชายหญิงโยนกันเป็นคู่ ๆ นอกจากนี้ยังมีกิจกรรมการละเล่นพื้นบ้านอื่น ๆ การแสดง การเต้นรำ เป่าแคน (น.20)

งานหัตถกรรมการตีมีด ปัจจุบันในชุมชนขุนช่างเคี่ยนคงเหลือเพียงสองครอบครัวเท่านั้นที่ยังคงรักษาการตีมีดแบบโบราณไว้ ส่วนใหญ่ทำขึ้นเพื่อใช้งานเองในครัวเรือน หรือทำเมื่อมีออเดอร์เข้ามา คิดราคาตามขนาดของมีด ใช้เหล็กเป็นวัตถุดิบ ในหนึ่งวันได้มีดประมาณสองถึงสามด้าม (น.49-50) นอกจากนี้ภายในชุมชนยังมีการประดิษฐ์ งานจักสานอื่น ๆ เช่น ก๋วย เกอะ (กระบุง) ว้าง (กระด้ง) เต้อะคาร์ (ซุ่มไก่)

อาชีพและวิถีชีวิตส่วนใหญ่ของชาวม้ง ผูกพันกับธรรมชาติรอบๆ ตัว ตั้งแต่การอยู่อาศัย การประกอบอาชีพ การใช้สมุนไพรรักษา แม้บางอย่างอาจมีการเปลี่ยนแปลงไปบ้างตามสภาพสังคมพื้นราบ เช่น การแต่งกาย (น.13)

เครื่องแต่งกายมักทำจากใยกัญชง ผู้หญิงใส่เสื้อพื้นหลังสีดำแขนยาวมีลวดลายผ้าปักที่ปลายแขนสาบเสื้อ และปกเสื้อด้านหลัง นุ่งกางเกงแบบกางเกงสะดอของคนเมืองเหนือหรือกางเกงแบบคนจีน แต่ในช่วงเทศกาลปีใหม่หรือพิธีแต่งงานจะนุ่งกระโปรงขาวที่ทอจากใยกัญชง การแต่งกายของผู้ชาย ม้งขาวสวมเสื้อพื้นหลังสีดำและน้ำเงิน แขนยาวปลายแขนและสาบเสื้อมีลายปักด้วยลวดลายสวยงาม กางเกงสะดอสีดำหรือน้ำเงิน ผ้ามัดเอวสีแดงหรือสีส้มปักด้วยลวดลายที่ปลายทั้งสองข้าง

วิถีชีวิตของกลุ่มชาติพันธุ์ม้งขุนช่างเคี่ยนมีความเป็นอยู่เรียบง่าย เช่น เครื่องปรุงมีแค่เกลือกับผงชูรส ก็สามารถทำเมนูอาหารได้ และส่วนประกอบหลักของอาหารก็ใช้สมุนไพรเป็นส่วนใหญ่ ในแต่ละมื้อมักทานกับผักต้มคู่กับน้ำพริกผักชี และถ้าหากเป็นมื้อพิเศษจะต้มไก่ดำสมุนไพร (น.5)

สมัยก่อนรุ่นบุกเบิกหมู่บ้านขุนช่างเคี่ยน ไม่มีสิ่งอำนวยความสะดวก เสื้อผ้ามีเพียงคนละสองชุดเท่านั้น ในหนึ่งปีจะมีโอกาสได้ชุดใหม่เมื่อถึงช่วงเทศกาลปีใหม่ม้งเท่านั้นต้องใส่สลับกันไปมา เมื่อได้ชุดใหม่แล้วจึงทิ้งชุดเก่าเพื่อความเป็นสิริมงคล ปัจจุบันได้รับเอาวัฒนธรรมการแต่งกายภายนอกเข้ามา การแต่งกายชุดดั้งเดิมจึงใช้ในโอกาสสำคัญ

วิถีชีวิตหลายครอบครัวเปลี่ยนแปลงไปจากเดิมที่ทำการเกษตรเพื่อดำรงชีพเท่านั้น เมื่อมีสถานีวิจัยและศูนย์ฝึกอบรมเกษตร ถูกจัดตั้งขึ้น ได้มีการนำต้นนางพญาเสือโคร่งมาทดลองปลูกบนหมู่บ้านช่างเคี่ยน และปลูกตลอดเส้นทางเข้าหมู่บ้าน แจกสายพันธุ์กาแฟอาราบิก้าให้ทดลองปลูกร่วมกับลิ้นจี่ที่เป็นพืชหลักของหมู่บ้าน ภายหลักจึงเริ่มมีนักท่องเที่ยวให้ความสนใจ รายได้จึงเริ่มหลั่งไหลเข้ามาในหมู่บ้าน จากหมู่บ้านผลิตการเกษตรจึงพัฒนาสู่การทำธุรกิจเชิงท่องเที่ยว (น.21-22)