การศึกษาวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาประเพณี คติความเชื่อ และภูมิทัศน์ทางพุทธศาสนาของกลุ่มชาติพันธุ์ปลังใน 2 พื้นที่ คือเชียงรายและเชียงตุง และเพื่อศึกษาการใช้พุทธศาสนาเป็นเครื่องมือ ในการสร้างความเป็นพลเมืองดีอย่างยั่งยืนในสังคมพหุวัฒนธรรม ใช้ระเบียบวิธีวิจัยเชิงคุณภาพด้วยการทำงานภาคสนาม ในพื้นที่เชียงราย เชียงตุง และเมืองสิบสองปันนา ซึ่งเป็นพื้นที่เดิมของกลุ่มปลัง โดยผลการศึกษาพบว่า กลุ่มปลังอาศัยอยู่ในพื้นที่สูง เป็นกลุ่มชาติพันธุ์ที่ไม่มีรัฐเป็นของตัวเอง แต่เป็นส่วนหนึ่งของรัฐจารีต และใช้เรื่องราวทางพุทธศาสนาเป็นเครื่องมือปฏิสัมพันธ์กับชาติพันธุ์อื่น โดยมีประเด็นสำคัญหกอย่าง คือหนึ่ง กลุ่มปลังและกลุ่มชาติพันธุ์อื่นมีชาติกำเนิดเดียวกัน สอง กลุ่มปลังพบพระพุทธเจ้าก่อนกลุ่มชาติพันธุ์อื่น สาม กลุ่มปลังมีภารกิจสืบทอดพระพุทธศาสนา ที่เกิดขึ้นจากความขัดแย้งทางชาติพันธุ์มาถึงปัจจุบัน สี่ กลุ่มปลังในฐานะชาติพันธุ์ในอำนาจของเจ้าฟ้า ห้า พื้นที่เชิงกายภาพของกลุ่มปลังกำหนดโดยพระธาตุ และสัญญะทางพุทธศาสนา และหก พื้นที่ทางทัศนศิลป์สามารถอภิปรายได้ว่า กลุ่มปลังในพื้นที่สูงมีพื้นที่ทางศาสนาทับซ้อน กับกลุ่มปลังในพื้นที่ราบ และมีอำนาจรัฐจารีต โดยเป็นกลุ่มที่อยู่ระหว่างสังคมที่มีความเชื่อดั้งเดิมและสังคมศาสนา

“กลุ่มปลัง” ทางราชการเรียกว่า “ลัวะ” กลุ่มชาติพันธุ์ปลังกับลัวะ จัดอยู่ในกลุ่มที่มีรากฐานของภาษาตระกูลออสโตรเอเชียติกในสายภาษามอญ-เขมรเหนือเหมือนกัน แต่ถูกจัดกลุ่มย่อยต่างกัน คือ ลัวะถูกจัดอยู่ในกลุ่มย่อยสายขมุอิก และปลังถูกจัดอยู่ในกลุ่มย่อยปะหล่องอิก (อ้างจาก สุวิไล และคณะ, 2547) (น.7)

สังคมลัวะจัดอยู่ในระบบเศรษฐกิจแบบกสิกรรมเพื่อการยังชีพ อาทิ การทำนาและการไร่หมุนเวียน แต่ในการทำไร่จะยึดการปฏิบัติตามความเชื่อและจารีตสูง เนื่องจากเป็นที่ดินของส่วนรวมไม่ใช่ส่วนตัว เพื่อให้คนในชุมชนมีโอกาสใช้ที่ดินอย่างเท่าเทียมกัน แต่ในขณะเดียวกันก็มีการลงไปลำงานรับจ้างในพื้นที่ราบเพราะมีความต้องการเงินสดเพิ่มมากขึ้น (อ้างจาก Kundstadter&Chapman, 1970; ณัฏฐวี ทศรฐ และสุริยา รัตนกุล, 2539) (น.9) 

สังคมในพื้นที่สูง มีลักษณะเป็นสังคมเคลื่อนย้ายและอยู่กันเป็นกลุ่ม มีความเป็นพวกพ้องและเครือญาติสูง อันแสดงถึงความเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน มีการนับสายเลือดในฐานะบุคคลหนึ่งในสังคม เช่น การแต่งงานภายในกลุ่ม (น.31) การรวมกลุ่มทางสังคมเชื่อมโยงไว้กับพื้นที่พุทธศาสนา โดยกลุ่มพื้นที่สูงรับพุทธศาสนามาเป็นเครื่องมือในการเชื่อมกลุ่มคนกับพื้นที่ราบ และได้ผสมกลมกลืนกับความเชื่อดั้งเดิม แม้ว่าปลังจะโยกย้ายพื้นที่จากรัฐจารีตเดิมมาแล้ว แต่เมื่อต้องมารวมกับกลุ่มไท จึงถูกกระชับความสัมพันธ์ทางวัฒนธรรมรวมถึงจัดอันดับให้เป็นรัฐจารีตตามเดิม โดยที่เลือกวัฒนธรรมไทใหญ่ขึ้นมาเป็นวัฒนธรรมหลัก ทำให้กลุ่มปลังต้องปรับตัวเป็นสมาชิกของวัฒนธรรมใหม่ และปรับตัวให้มีวัฒนธรรมไทใหญ่เช่นกัน (น.93)

การนับถือศาสนาพุทธของกลุ่มปลัง มีลักษณะของการผสมผสานระหว่างพุทธศาสนากับการบับถือผีหรือเทวดา (อ้างจาก พลวัฒ ประพัฒน์ทอง, 2555) กลุ่มปลังมีความศรัทธาแบบเดียวกับกลุ่มไตและเขิน กล่าวคือ การนำพุทธศาสนามาเป็นส่วนหนึ่งของกลุ่ม เพื่อสร้างความแตกต่างจากกลุ่มชาวเขาอื่นๆ ที่อยู่ในพื้นที่สูงห่างไกลจากอำนาจรัฐ ศาสนาจึงเป็นเครื่องมือเพื่อสัมพันธ์กับอำนาจรัฐ และผู้ปกครอง ซึ่งการที่กลุ่มหลอยในเชียงตุงเป็นส่วนหนึ่งในระบบเศรษฐกิจแบบเจ้าฟ้า และการใกล้ชิดกับศูนย์กลางของอำนาจ ทั้งทางเศรษฐกิจ การเมือง และศาสนา ทำให้ศาสนสถานมีลักษณะของการผสมผสานทางอัตลักษณ์ของชาติพันธุ์การผสมผสานความเชื่อดั้งเดิม และความเชื่อทางพุทธศาสนาเข้าด้วยกัน ได้สะท้อนออกมาอย่างเห็นได้ชัดในเรื่องของพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ในแต่ละท้องถิ่น แสดงให้เห็นถึงชัยชนะของพุทธศาสนาที่มีต่อความเชื่อดั้งเดิม โดยปรากฏผ่านประเพณีอายก การตั้งโกม (สัญลักษณ์ก่อนเริ่มทำพิธี) เป็นต้น การนําเอาความเชื่อท้องถิ่นมาผสมผสานจนเกิดเป็นพิธีกรรม และความเชื่อต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับการบูชาพระธาตุ อาทิ พิธีแห่ผ้าขึ้นพระธาตุ  พิธีบูชาพระ ธาตุประจำปีเกิด  พิธีสรงน้ำพระธาตุ เป็นต้น(น.76)ความสำคัญของพระธาตุบนดอย นอกจากจะเป็นที่เคารพบูชาแล้วยังเป็นศูนย์รวมของชุมชนใกล้เคียง การตั้งพระธาตุจะสัมพันธ์กับลักษณะของชุมชน โดยเปรียบเสมือนหมุดหมายในแต่ละแห่งอันเป็นสัญญะประจำถิ่น โดยมีความเชื่อมโยงเชิงตำนานเพื่อหลอมรวมผู้คนผ่านเศรษฐกิจและความเชื่อ (น.78)

วัฒนธรรมที่สืบเนื่องจากพุทธศาสนาคือ การใช้ระบบอักษรธรรมของล้านนา และพัฒนาให้มีลักษณะเฉพาะเรียกว่าตัวเขิน โดยอักษรธรรมนี้จะใช้ในการเขียนเรื่องราวในพุทธศาสนา จึงถือว่ามีความศักดิ์สิทธิ์ อักษรธรรมได้แพร่กระจายไปทั่วภูมิภาคตอนบนของเอเชียอาคเนย์ อาทิ ในเมืองตุง เมืองยอง เมืองเชียงรุ่ง และเมืองจิงกู่ ซึ่งความรู้ทางอักษรศาสตร์ของเชียงตุงสามารถแปลพระไตรปิฎกและคัมภีร์ จากภาษาบาลีเป็นภาษาเขินได้ (อ้างจาก เสมอชัย พูลสุวรรณ, 2552) (น.85) 

สังคมของคนลัวะ เดิมเชื่อเรื่องผีและเทวดา การรักษาโรคจึงเป็นในแนวทางของการทำพิธีกรรม ซึ่งเมื่อไม่สบายต้องเซ่นไหว้ผี เพื่อขอขมาให้หายจากการเจ็บป่วย แต่การเข้ามาของศาสนาคริสต์ในปี พ.ศ.2490 เป็นช่วงที่เกิดข้าวยากหมากแพงและโรคระบาด ทำให้มิชชันนารีที่เข้ามาเผยแผ่ศาสนา ได้ช่วยรักษาพยาบาลให้กับคนในหมู่บ้านจนหายจากโรค ชาวบ้านจึงเกิดความศรัทธาและเลื่อมใสในศาสนาคริสต์ จนบางส่วนได้เปลี่ยนศาสนามานับถือศริสต์และละทิ้งความเชื่อแบบเดิมไป (น.10)

ลักษณะการสร้างวัดของกลุ่มปลัง มักนิยมสร้างพระธาตุที่มีหลังคาคลุม ทำเจดีย์องค์ไม่ใหญ่ และรอบฐานเจดีย์จะมีก้อนหินนอนอยู่ กลุ่มปลังนิยมสร้างเจดีย์บนเขา และมีขนาดไม่ใหญ่มากนัก สาเหตุที่สร้างอาคารคลุมเจดีย์ก็เพื่อให้เกิดที่ว่างภายในสำหรับประกอบพิธีกรรม เช่นเดียวกับการสร้างวิหารหน้าเจดีย์ในวัฒนธรรมล้านนา (อ้างจาก เกรียงไกร เกิดศิริ, 2550) (น.54)

อัตลักษณ์ความเป็นปลังแสดงออกผ่านการพูด ภาษา และการนับถือพุทธศาสนา อันจะเห็นได้จากการที่ชุมชนมีวัดเป็นศูนย์กลาง มีการประกอบพิธีกรรมทางศาสนา เช่น การถวายสังฆทานนับว่าเป็นพิธีกรรมที่มีความสำคัญ และแสดงออกถึงอัตลักษณ์สำคัญของการเป็นปลัง (อ้างจาก ฉวีวรรณ ประจวบเหมาะ, 2555) โดยนอกจากการนับถือพุทธศาสนาแล้วยังแสดงออกถึงการเป็นส่วนหนึ่งของโครงสร้างอำนาจของระบบเจ้าฟ้า ทั้งทางเศรษฐกิจในการเก็บภาษี และการทำงานที่หอคำ ซึ่งได้รับการยอมรับว่ามีความซื่อสัตย์มาก และยังมีหน้าที่รับผิดชอบทางพิธีกรรมการขึ้นครองเมืองของเจ้าฟ้าอีกด้วย (น.9) การสร้างพื้นที่ของกลุ่มชาติพันธุ์ในพระพุทธศาสนา นั้นเป็นการสร้างการมีอยู่ของตัวตนในโครงสร้างทางสังคมที่เป็นพหุวัฒนธรรม และตัวตนที่ถูกสร้างนี้ยังคงเชื่อมโยงกับลำดับชั้นทางอุดมการณ์พุทธศาสนา (น.38) โดยอัตลักษณ์ของการนับถือศาสนายังถูกส่งต่อผ่านประเพณี และพิธีกรรมต่างๆ เช่น ประเพณีอายก (ประเพณีผีตาโขน) ในบ้านห้วยน้ำขุ่น หมายถึงความน่ากลัว ที่ใช้เป็นเครื่องมือในการขจัดสิ่งชั่วร้าย ซึ่งเป็นการแสดงออกถึงความรู้สึกที่น่ากลัวของคนปลัง ประเพณีนี้ถูกนำมาเชื่อมโยงเข้ากับความหมายของพุทธศาสนา คือ การเฝ้าอารักขาศพพระพุทธเจ้าในวันปรินิพพานจนถึงวันถวายพระเพลิง โดยต่างพื้นที่แม้จะนับถือศาสนาเดียวกัน แต่ก็มีการแสดงออกในบริบทที่ต่างกันออกไป แสดงถึงระบบความสัมพันธ์ของกลุ่มชาติพันธุ์ ที่จำลองความสัมพันธ์แบบรัฐจารีตเดิมมาปรับใช้ในพื้นที่และบริบทใหม่ ทั้งที่ควรจะเข้าสู่สภาวะความทันสมัยเมื่อนับถือศาสนาเดียวกัน แต่ก็ยังคงสร้างกลไกเพื่อธำรงโครงสร้างเดิมไว้ให้ชาติพันธุ์ยังดำรงอยู่ ซึ่งแสดงออกถึงอัตลักษณ์ความเป็นชาติพันธุ์ที่มีการผสมผสาน และกลมกลืนพื้นที่ทางวัฒนธรรม (น.97)

ในช่วงแรกชาวลัวะมีความเชื่อแบบดั้งเดิม เช่น ความเชื่อเกี่ยวกับผี ภายหลังการเปลี่ยนศาสนามานับถือศริสต์ ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงโดยการละทิ้งความเชื่อแบบดั้งเดิม ไม่เชื่อผี แต่เชื่อในพระเจ้าแทน และชาวบ้านยังมีความเข้าใจว่าวัฒนธรรมที่เกี่ยวกับความเชื่อดั้งเดิมนั้นเป็นเรื่องที่งมงาย ส่งผลให้ประเพณีบางอย่างถูกยกเลิก อาทิ การแต่งงานแบบวัฒนธรรมของคนลัวะที่มีสะมังเป็นผู้ทำพิธีก็ถูกยกเลิก กลายเป็นแบบตะวันตกโดยให้บาทหลวงเป็นผู้ทำพิธีแทน ส่งผลให้ปัจจุบันมีผู้ที่นับถือศริสต์ประมาณครึ่งหนึ่งของหมู่บ้าน โดยที่คนเหล่านี้จะไม่ร่วมกิจกรรมที่มีผู้นำแบบประเพณีเดิมเป็นผู้ประกอบพิธี ไม่เชื่อการทำนายและไม่มีวัฒนธรรมการเลี้ยงผีอีกต่อไป แต่ยังเหลือชาวบ้านที่ยังคงนับถือความเชื่อดั้งเดิมผสมกับพุทธศาสนาที่ยังคงปฏิบัติตามจารีต ประเพณีและวัฒนธรรมต่างๆ อยู่ (น.10) ในท้ายที่สุดกลุ่มปลังสามารถรับพุทธศาสนาเข้ามาปฏิบัติกับคนพื้นถิ่น และสามารถปรับเปลี่ยนความเชื่อดั้งเดิมให้เข้ากับหลักการทางพุทธศาสนาได้ ทั้งการผสมกลมกลืน และใช้ศาสนาเป็นเครื่องมือในการจัดลำดับระหว่างคนพื้นที่สูงและพื้นที่ราบ