สรุปสาระสำคัญ มีเนื้อหาอธิบายความสัมพันธ์ระหว่างชุมชน มนุษย์กับป่า การพัฒนาศักยภาพของชุมชนในการรักษาป่า ระบบคิด ค่านิยม ขนบธรรมเนียมประเพณี พิธีกรรม ข้อบังคับและกฎระเบียบชุมชน ของกลุ่มกะเลิง บ้านบัว อ.กุดบาก จ.สกลนคร กลุ่มโซ่ บ้านโคกนาดี กิ่งอ.โพนสวรรค์ จ.นครพนม กลุ่มผู้ไทย บ้านคำชะอี อ.คำชะอี จ.มุกดาหาร

สถานะของป่า สถานการณ์ความสัมพันธ์ระหว่างชุมชน มนุษย์กับป่า ศักยภาพของชุมชนในการรักษาป่า ระบบคิด ค่านิยม ขนบธรรมเนียมประเพณี พิธีกรรม ข้อบังคับและกฎชุมชน และความสนใจของชุมชนในการพัฒนาป่าในอนาคต ของกลุ่มกะเลิง บ้านบัว อ.กุดบาก จ.สกลนคร กลุ่มโซ่ บ้านโคกนาดี กิ่งอ.โพนสวรรค์ จ.นครพนม กลุ่มผู้ไทย บ้านคำชะอี อ.คำชะอี จ.มุกดาหาร (หน้า 1-2)

ไม่มี

ผู้เขียนเรียกชาติพันธุ์ที่ศึกษาว่า "ผู้ไทย" "ชาวกะเลิง" และ "ชาวโซ่" (หน้า 2, 60-61) ส่วนใหญ่อยู่ในชุมชนเขตอีสานตอนบนหรืออีสานเหนือ ได้แก่ จังหวัด สกลนคร มุกดาหาร นครพนม (หน้า 15)

ไม่มีข้อมูล

ศึกษาระหว่างเดือนมีนาคม - พฤษภาคม พ.ศ.2535 (หน้า 3)

กลุ่มชาติพันธุ์ภาษาในเขต จังหวัด สกลนคร นครพนม และมุกดาหาร ส่วนใหญ่มีบรรพบุรุษอพยพมาจากเมืองต่าง ๆ ทางฝั่งซ้ายแม่น้ำโขงโดยเฉพาะสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวที่เริ่มกวาดต้อนผู้คนมาตั้งบ้านตั้งเมืองขึ้น การเคลื่อนย้ายของผู้คนเกิดขึ้นหลายครั้งเพื่อตามญาติพี่น้องหรือหาแหล่งทำมาหากินทางฝั่งสยาม ในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเกิดกบฏชาวจีนได้โจมตีหัวเมืองต่างๆทางฝั่งซ้าย ทำให้ชาวพื้นเมืองอพยพเข้ามาเป็นจำนวนมาก จากคำอ้างอิงของคนเก่าแก่ที่รับการถ่ายถอดคำบอกเล่าสืบต่อกันว่า "อพยพมาตั้งแต่สมัยศึกฮ่อ" (หน้า 21-22) กะเลิง อพยพมาถึงหนองหารแต่ไม่ประสงค์จะตั้งบ้านเรือนในเขตเมืองสกลนคร เนื่องจากเป็นที่ลุ่มจึงพากันขึ้นเชิงเขาภูพานหาหลักแหล่งตั้งบ้านเรือนเป็นชุมชนขึ้น (หน้า 21,22) ผู้ไทย อพยพมาจากเมืองต่าง ๆ ทางฝั่งซ้ายของแม่น้ำโขงข้ามห้วยมุกเข้าสู่เขตดงไม้บ้านคำชะอีเป็นแหล่งทำมาหากินโดยน่าจะคำนึงถึงปัจจัย 3 ประการ คือมีป่าไม้ แหล่งน้ำและพื้นที่ราบเป็นป่าโปร่งสามารถบุกเบิกเป็นพื้นที่ทำนาได้ (หน้า 22) โซ่กลุ่มใหญ่ อพยพมาจากเมืองบก เมืองวัง เมืองพิณ เมืองนอง ทางฝั่งซ้ายแม่น้ำโขง โดยเฉพาะในช่วง พ.ศ.2385 ภายใต้การการนำของท้าวเพี้ยเมืองสูง เพี้ยบุตโคต ได้เข้ามาขอพึ่งพระบรมโพธิสมภาร พระประเทศธานี (คำ) ต้องการให้โซ่ตั้งบ้านแถบลำห้วยขนานประชิดเมืองละคร (นครพนม) ต่อมาเป็นเมืองกุสุมาลย์ ในพ.ศ.2387 ดังนั้น โซ่จึงไม่มีโอกาสเลือกพื้นที่ป่าเขาเช่นกลุ่มอื่น ๆ จึงต้องปรับพฤติกรรมจากความเคยชินในพื้นที่สูงมาเป็นการทำนาในพื้นที่ราบและการหาของป่าก็ลดลง อย่างไรก็ตาม โซ่ยังกระจายอยู่เป็นบริเวณกว้าง บ้านโคกนาดีเกิดจากชีปะขาวผู้หนึ่งได้ลาสิกขาบทแล้วแต่งงานมีครอบครัว เนื่องจากเป็นผู้มีคาถาอาคมเป็นที่หวาดกลัวแก่ชาวบ้านนาขมิ้น จึงได้นำครอบครัวมาอยู่บ้านโคกนาดีซึ่งห่างจากบ้านนาขมิ้นประมาณ 4 กิโลเมตร ปัจจัยสำคัญในการตั้งบ้านเรือนคือ มีความอุดมสมบูรณ์ของพื้นที่ป่า (หน้า 22-23)

ในพื้นที่ศึกษาหมู่บ้านบัว บ้านโคกนาดี บ้านคำชะอี ส่วนใหญ่พบว่ามีพื้นที่ทำกินอยู่ใกล้พื้นที่ป่า เช่น ป่าช้า ป่าธรณีสงฆ์ ป่าทำเลเลี้ยงสัตว์ ในลักษณะล้อมรอบพื้นที่ป่า จึงส่งผลให้มีการบุกรุกป่าเพื่อขยายพื้นที่ทำกินได้ง่าย ขณะที่ชุมชนตั้งอยู่ห่างจากป่าจึงไม่มีการบุกรุกป่าเพื่อเป็นที่อยู่อาศัย และในบางหมู่บ้าน เช่น หมู่บ้านโคกนาดีมีถนนตัดผ่านระหว่างพื้นที่ป่าและที่ทำกินกับชุมชน ทำให้ชุมชนไม่มีการขยายตัวของพื้นที่ง่ายเหมือนที่ทำกิน ส่วนป่าปู่ตาและป่ามเหศักข์ที่ตั้งอยู่ไกลจากชุมชนแต่ไม่มีการบุกรุกเนื่องจากเป็นป่าศักดิ์สิทธิ์ตามประเพณีความเชื่อที่ยังมีการนับถือของชุมชน (หน้า 4-14)

ข้อมูลจากตารางที่ 2 ระบุว่าหมู่บ้านบัวปัจจุบันมีจำนวน 615 หลังคาเรือนและมีประชากร 2,834 คน (พ.ศ.2535) (หน้า 16 ,19) หมู่บ้านโคกนาดีมีจำนวนครัวเรือน 108 หลังคาเรือนและมีประชากร 647 คน หมู่บ้านคำชะอีมีจำนวนครัวเรือน 387 และมีประชากร 1,972 คน (พ.ศ.2535)(หน้า 19)

แหล่งรายได้และทรัพยากรอาหาร กะเลิงออกหาของป่าจากป่าไม้ในเทือกเขาภูพานเพื่อมาเป็นอาหารมากกว่าโซ่ซึ่งป่าไม้เป็นป่าที่โคกไม่ใช่ป่าตามเชิงเขา ส่วนผู้ไทยอาศัยอยู่ใกล้ป่าโปร่งแหล่งอาหารในป่าภูสีฐานอยู่ไกลและเป็นเขตป่าวนอุทยานจึงนิยมซื้ออาหารสดจากตลาดสดแทน ป่าไม้จึงให้ประโยชน์ในด้านการประหยัดเงินซื้ออาหาร ปัจจุบัน กะเลิงหันมาทำสวนครัวและมีชมรมพันธุ์ไม้พื้นบ้าน นับเป็นการแก้ไขปัญหาการขาดแคลนอาหารจากที่เคยได้จากป่า (หน้า 18) อาชีพ หมู่บ้านส่วนใหญ่ในภาคอีสานประกอบอาชีพทำนา และมีรายได้หลักจากการขายข้าว นอกจากนั้นอาชีพเสริมนอกเหนือจากการทำนาคือ กะเลิงจะนิยมปลูกมันสำปะหลังและปลูกอ้อย จึงมีรายได้จากการปลูกพืชเศรษฐกิจมากกว่ากลุ่มอื่น ส่วนผู้ไทยจะปลูกมันสำปะหลังน้อยแต่ปลูกอ้อยมากกว่าซึ่งให้ราคาดีกว่าปลูกมันสำปะหลัง นอกจากนั้นชาวผู้ไทยยังนิยมหารายได้จากการค้าขาย การทอผ้าและรับราชการ จึงทำให้มีรายได้จากการสะสมทรัพย์สูงกว่าทุกกลุ่ม ส่วนชาวโซ่จะปลูกมันสำปะหลังบ้างเล็กน้อยเนื่องจากนาเป็นที่ลุ่มมีน้ำขัง (หน้า 18)นอกจากนั้นยังมีอาชีพเลื่อยไม้และเผาถ่านในเขตป่าไม้สาธารณะใกล้หมู่บ้าน (หน้า 37)

ไม่มีข้อมูล

ความสัมพันธ์กับรัฐ กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในเขต จ.สกลนคร นครพนม และมุกดาหาร มีความสัมพันธ์กับรัฐไทยมาตั้งแต่สมัยบรรพบุรุษที่อพยพหรือถูกอพยพมาจากเมืองต่าง ๆ ทางฝั่งซ้ายแม่น้ำโขง การเคลื่อนย้ายหลายครั้งในสมัยสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวมีการอพยพคนเข้ามา และต่อมาก็มีการอพยพกันเข้ามาเองเพื่อตามญาติพี่น้อง หรือหาแหล่งทำมาหากินทางฝั่งสยาม ในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเกิดกบฏชาวจีนได้โจมตีหัวเมืองต่าง ๆ ทางฝั่งซ้าย ทำให้ชาวพื้นเมืองอพยพเข้ามาเป็นจำนวนมาก (หน้า 21-22) ต่อมาในปี พ.ศ.2508 ในช่วงคอมมิวนิสต์เข้ามาเผยแพร่ในหมู่บ้านบัว ทำให้ชาวบ้านที่เจ้าหน้าที่สงสัยว่าสนับสนุน ผกค. ถูกลงโทษจากเจ้าหน้าที่รัฐและห้ามชาวบ้านเข้าป่า ปี พ.ศ.2513 รัฐส่งเสริมให้ชาวบ้านปลูกมันสัมปะหลัง ปี พ.ศ. 2519 มีการตัดถนนเข้าหมู่บ้าน ปี พ.ศ.2529 การออกเอกสารสิทธิ์ นส.3 แก่ราษฎร รวมทั้งการสนับสนุนโครงการของรัฐบาล เช่น โครงการสร้างสถานเลี้ยงเด็กก่อนวัยเรียน โครงการสร้างสถานีอนามัยตำบล โครงการปักเสาไฟฟ้าแรงสูง เป็นต้น (หน้า 33-37)

พิธีกรรมและความเชื่อ โซ่บ้านโคกนาดี มีความเชื่อว่าป่ามีอำนาจสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ซึ่งแสดงออกในนามว่า เจ้าป่า เจ้าเขา ปู่ตา มเหศักข์ ผีสาง นางไม้ ผีพราย โดยมีเฒ่าจ้ำเป็นบุคคลที่สำคัญของหมู่บ้าน ในการสื่อสารระหว่างชุมชนและสิ่งศักดิ์สิทธิ์ โดยเลือกวิธีการเข้าฝัน การเสี่ยงข้อง เสี่ยงทาย การเข้าทรง อย่างใดอย่างหนึ่งมักเป็นผู้ประพฤติดีมีศีลธรรม บทบาทของเฒ่าจ้ำคือการบน การขออำนาจจากสิ่งศักดิ์สิทธิ์ให้ขจัดปัดเป่าความทุกข์ร้อนของชาวบ้าน รวมไปถึงการทำพิธีสำคัญในวันเลี้ยงผีมเหศักข์ ผีปู่ตาใน วันเลี้ยงผีปู่ตา การเตรียมพิธีกรรม จะต้องมีการแต่งขันธ์ 5 ขันธ์ 8 ประกอบด้วยพานหรือจานใส่ดอกไม้ 5 คู่ หรือ 8 คู่ เทียน 1 คู่ หมาก 1 คำ มาทำพิธีบอกกล่าวปู่ตา มเหศักข์ มักถือวันขึ้น 3 ค่ำ เดือน 3 เรียกว่า "ออกใหม่ 3 ค่ำ" เป็นวันเลี้ยงผีปู่ตาและวันขึ้น 5 ค่ำ เดือน 5 เป็นวันเลี้ยงผีมเหศักข์ ผีประจำหมู่บ้านมีชื่อเรียกแตกต่างกัน เช่น โซ่เรียกเจ้าปู่มเหศักข์ ผู้ไทย-ลาวเรียกผีปู่ตา อำนาจความศักดิ์สิทธิ์ของเจ้าปู่มเหศักข์ ผีปู่ตา เป็นที่เคารพนับถือของชาวบ้านนับแต่การบอกกล่าวเมื่อต้องออกจากบ้าน เมื่อกลับบ้าน การไปค้าขายหรือผู้เข้ามาอาศัยในหมู่บ้าน ผีปู่ตาจะอำนวยโชคให้ แต่ในทางตรงข้ามถ้าผู้นั้นปฏิบัติผิดฮีตคองและโดยเฉพาะตัดไม้บริเวณป่าปู่ตาจะทำให้ผู้นั้นได้รับความเจ็บป่วยจนถึงตายหรือประสบอุบัติเหตุจนถึงแก่ชีวิต (หน้า 27-28)

ไม่มีข้อมูล

สำหรับโซ่ และผู้ไทย ความเจ็บป่วยมักสัมพันธ์กับความเชื่อว่าเกิดจากอำนาจของผีปู่ตา เจ้าปู่มเหศักข์ ถ้าผู้นั้นปฏิบัติผิดฮีตคองและโดยเฉพาะตัดไม้บริเวณป่าปู่ตาจะทำให้ผู้นั้นได้รับความเจ็บป่วยจนถึงตายหรือประสบอุบัติเหตุจนถึงแก่ชีวิต (หน้า 28) แต่กะเลิง ปัจจุบันหันมาพึ่งยาซองแบบแพทย์แผนปัจจุบันมากขึ้น การใช้สมุนไพรปรุงยาพื้นบ้านเริ่มลดลง (หน้า 44)

ไม่มีข้อมูล

ไม่มีข้อมูล

เอกลักษณ์ทางชาติพันธุ์ ผู้ไทยมีลักษณะการเคารพเชื่อฟังผู้นำ มีประวัติศาสตร์ยาวนานร่วมกัน ส่วนกะเลิงรักสงบและมีวิถีชีวิตพึ่งพาป่าสูง โซ่มีลักษณะคล้ายกับกะเลิง รักสงบ รักความเป็นระเบียบและการประหยัด (หน้า 60)

ไม่มีข้อมูล

ไม่มีข้อมูล

การอนุรักษ์ป่าในพื้นที่ศึกษา การอนุรักษ์ป่าในหมู่บ้านบัวเริ่มขึ้นในช่วงปี พ.ศ.2534 โดยกลุ่มผู้นำหมู่บ้านร่วมกับชาวบ้านหลังจากมีความขัดแย้งกับกลุ่มผู้นำเดิมในหมู่บ้าน ที่บุกรุกป่าทำเลเลี้ยงสัตว์ ป่าช้าและป่าธรณีสงฆ์ ในปีพ.ศ.2535ชาวบ้านร่วมกับเจ้าหน้าที่ได้ปักหลักเขตป่าช้าเพื่อทำแนวเขตป้องกันการบุกรุก ส่วนป่าปู่ตาได้รับผลกระทบน้อยกว่าป่าแห่งอื่นๆ เป็นป่าสุดท้ายของหมู่บ้านที่ยังมีอยู่ และชาวบ้านถือเป็นป่าศักดิ์สิทธิ์ การอนุรักษ์ป่าในหมู่บ้านโคกนาดี การอนุรักษ์ป่าเริ่มขึ้นในพ.ศ.2538 จากผู้นำหมู่บ้านและชาวบ้าน มีการรณรงค์ต่อสู้กับการบุกรุกป่าจากบุคคลภายนอกและภายในหมู่บ้าน ในระยะแรกการบุกรุกป่ายังไม่มากนักจนกระทั่งมีการบุกรุกเพื่อยายพื้นที่ทำนาจากบุคคลภายนอก ขบวนการอนุรักษ์ป่าจึงเริ่มเกิดขึ้น ในระยะต่อมาได้มีการตั้งกฎเกณฑ์เพื่อการอนุรักษ์ป่า 3 แห่ง คือ ป่าทำเลเลี้ยงสัตว์ ป่าธรณีสงฆ์และป่าช้าโดยมีคณะกรรมการหมู่บ้านเป็นผู้ดูแลและลงโทษในกรณีที่มีการฝ่าฝืนตัดต้นไม้ ซึ่งประสบความสำเร็จในระดับหนึ่ง แต่การบุกรุกป่าก็ยังเกิดขึ้นแม้จะมีการปักหลักเขตป่า นอกจากนั้นยังมีป่าปู่ตาที่มีความสำคัญต่อความเชื่อ มีพื้นที่ 1 งาน การอนุรักษ์ป่าในหมู่บ้านคำชะอี ในปีพ.ศ.2513 เริ่มการบุกรุกที่ดินเพื่อปลูกมันสำปะหลังและบุกรุกป่าสาธารณะ ต่อมาพ.ศ.2530 ผู้นำหมู่บ้านได้เริ่มรณรงค์รักษาพื้นที่ป่าเดิมและการขอพื้นที่ป่าเพิ่ม โดยให้การดูแลป่าเป็นหน้าที่ของหมู่บ้าน เช่น ป่าดงอีห้ม 400 ไร่ การขอดูแลป่าดงสีฐานจากกรมป่าไม้ซึ่งมีพื้นที่ 200,000 ไร่และการล้อมรั้วป่าอุทยานน้ำตก โดยชาวบ้านสามารถเข้าไปใช้ประโยชน์จากป่าได้ การใช้พื้นที่ป่าสร้างวัดป่าสุภัทราวาสเพื่อเป็นการอนุรักษ์ป่า นอกจากนั้น ยังมีพื้นที่ป่าช้าเจ้าปู่คานตึงและป่าเจ้าปู่มเหศักข์ตามความเชื่อ และป่าปู่ตามีพื้นที่ประมาณ 2 ไร่ ปัจุบันได้มีการรื้อฟื้นประเพณีในการเลี้ยงผีปู่ตา เพื่อถือเป็นวันเยี่ยมพี่น้อง รดน้ำขอพรจากผู้ใหญ่ ความสัมพันธ์ระหว่างชุมชนกับระบบนิเวศ การพึ่งพาป่าในช่วงการอนุรักษ์ ชาวบ้านสามารถพึ่งพาอาหารและไม้ใช้สอยที่มาจากป่าได้ แต่มีจำนวนลดลงเนื่องจากพื้นที่หมู่บ้านบัว หมู่บ้านโคกนาดี หมู่บ้านคำชะอีมีการเพิ่มขึ้นของประชากร ขณะที่พื้นที่ป่าลดลง แม้จะมีการใช้มาตรการทางกฎหมายแต่การบุกรุกป่าก็ยังคงเกิดขึ้น

แผนที่และตาราง 1.แผนที่แสดงแหล่งวิจัยป่าชุมชน 3 จังหวัดในภาคอีสานตอนบน (หน้า 4) 2.แผนที่บ้านบัวแสดงหมู่บ้านและป่าชุมชน (หน้า 5) 3.แผนที่ป่าช้าบ้านบัว (หน้า 6) 4.แผนที่ป่าธรณีสงฆ์บ้านบัว (หน้า 7) 5.แผนที่บ้านโคกนาดี แสดงหมู่บ้านและป่าสาธารณะ (หน้า 8) 6.แผนที่ป่าดงกำพร้า บ้านโคกนาดี (หน้า 9) 7.แผนที่ป่าช้าสาธารณะ บ้านโคกนาดี (หน้า 10) 8.แผนที่บ้านคำชะอี แสดงหมู่บ้านและป่าชุมชน (หน้า 11) 9.แผนที่ป่าช้าและป่ามเหศักข์ บ้านคำชะอี (หน้า 12) 10.แผนที่ป่าน้ำตก บ้านคำชะอี (หน้า13) 11.แผนที่ป่าวัดสุภัทราวาส บ้านคำชะอี (หน้า 14) 12.ตารางที่1.แสดงพื้นที่ทำกินของครอบครัวในปัจจุบัน (หน้า 17) 13.ตารางที่2.แสดงสภาพสถานะปัจจุบันของประชากร (หน้า19) 14.ตารางที่3.แสดงพื้นที่ป่าก่อนตั้งชุมชน (หน้า 25) 15.ตารางที่4.แสดงจำนวนพื้นที่ป่าชุมชนในช่วงเวลาต่างๆ (หน้า26) 16.ตารางที่5.แสดงช่วงระยะเวลาและการใช้พื้นที่ทำกิน (หน้า 29) 17.ตารางที่6.แสดงการใช้พื้นที่ป่าปลูกสร้างบ้านเรือนและพื้นที่ทำกินของชุมชนในช่วงเวลาต่างๆ (หน้า 31) 18.ตารางที่7.เปรียบเทียบการใช้ประโยชน์จากป่าชุมชนในรอบ 1 ปีที่ผ่านมา (หน้า 69) 19.ตารางที่8.แสดงชื่อพันธ์ไม้ที่ชาวบ้านใช้ในปัจจุบัน (หน้า 72) 20.ตารางที่9.สรุปการใช้ประโยชน์จากป่าต่างๆในอดีต-ปัจจุบัน (หน้า 74) 21.ตารางที่10.เปรียบเทียบรายชื่อสัตว์และแมลงที่ชาวบ้านนำมาเป็นอาหาร (หน้า 75)