เมื่อปัจจัยหลายสาเหตุทั้งการปิดป่าของกัมพูชา การลดลงของผืนป่า การเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจและสังคม ล้วนส่งผลต่อวิถีชีวิตของชาวไทยโคราชหรือไทยเบิ้ง บ้านปะคำ อำเภอปะคำ จังหวัดบุรีรัมย์ จากชุมชนเก่าแก่ที่ผูกพันกับการเลี้ยงช้างมานานกว่า 200 ปี ต้องกลายเป็นชุมชนที่ไม่เหลือช้างสักเชือก พิธีกรรมสำคัญเกี่ยวกับช้างกลายเป็นความล้าสมัย การปรับตัวภายใต้พลวัตการเปลี่ยนแปลงเหล่านี้ส่งผลต่อวัฒนธรรมความเชื่อของชุมชน ยิ่งเมื่อเทียบกับอีก 2 พื้นที่ซึ่งปรับตัวได้ดีกว่า นั่นคือ ชาวลาวบ้านค่ายหมื่นแผ้ว จังหวัดชัยภูมิ และชาวส่วยบ้านตากลาง จังหวัดสุรินทร์ ที่ต่างสันนิษฐานว่ามาจากตำราเถื่อนช้างเล่มเดียวกัน

ศึกษาวัฒนธรรม ประเพณีการเถื่อนช้างและการเปลี่ยนแปลงบริบทแวดล้อมอย่างรอบด้าน ในพื้นที่บ้านปะคำ ตำบลปะคำ อำเภอปะคำ จังหวัดบุรีรัมย์ พร้อมทั้งเปรียบเทียบวัฒนธรรม ประเพณีกลุ่มคนเลี้ยงช้างในอีกสองพื้นที่ คือ กลุ่มชาวกูย บ้านตากลาง ตำบลกระโพ อำเภอท่าตูม จังหวัดสุรินทร์ และกลุ่มชาวลาว บ้านค่ายหมื่นแผ้ว ตำบลบ้านค่าย อำเภอเมือง จังหวัดชัยภูมิ

การศึกษาวิจัยอาศัยการค้นคว้าเกี่ยวกับการเลี้ยงช้างและคนเลี้ยงช้างในแง่มุมต่าง ๆ ผ่านเอกสาร ประกอบกับการศึกษาภาคสนามโดยมีเครื่องมือที่ใช้ในการเก็บข้อมูล ทั้งจากการสังเกต การสัมภาษณ์ การศึกษาเฉพาะกรณี และการสัมภาษณ์แบบเจาะลึก เพื่อให้ได้ข้อมูลจากประสบการณ์จริง และนำข้อมูลที่ได้มาวิเคราะห์ถึงวิถีชีวิต การปรับตัว และการดำรงของวัฒนธรรมและประเพณีคนเลี้ยงช้าง ภายใต้พลวัตการเปลี่ยนแปลงทางสังคมและวัฒนธรรมของชุมชนชาวปะคำ จังหวัดบุรีรัมย์ รวมทั้งการศึกษาเปรียบเทียบกับกลุ่มคนเลี้ยงช้างชาวกูย บ้านตากลาง จังหวัดสุรินทร์ และกลุ่มคนเลี้ยงช้างชาวลาว บ้านค่ายหมื่นแผ้ว จังหวัดชัยภูมิ เพื่อหาจุดร่วมและจุดต่างของวัฒนธรรม รวมทั้งการปรับตัวของทั้งสามกลุ่มชาติพันธุ์ (น.94-96)

กลุ่มชาติพันธุ์ไทยโคราช/ไทยเบิ้ง, กลุ่มชาติพันธุ์ส่วย กวย กูย, กลุ่มชาติพันธุ์ลาว

บ้านปะคำ เป็นชุมชนเก่าแก่ที่มีประวัติการตั้งถิ่นฐานมานานกว่า 200ปี บรรพรุษดั้งเดิมอพยพมาจากเมืองนครราชสีมา มีเชื้อสายไทยโคราชหรือไทเบิ้ง นำโดยหลวงอุดมพนาเวช ซึ่งเป็นนายทหารช้าง เพื่อมารับตำแหน่งนายด่านบ้านปะคำแทนหลวงแสงผู้เป็นบิดา ที่ขอลากลับภูมิลำเนาเดิมด้วยปัญหาสุขภาพ หลวงอุดมพนาเวชมีความรู้เกี่ยวกับการคล้องช้าง (เถื่อนช้าง) ได้ถ่ายทอดวิชาให้กับลูกหลานชาวปะคำยึดถือเป็นอาชีพหลักสืบต่อมา ทั้งยังพบว่าบ้านปะคำเป็นแหล่งชุมนุมของเหล่าหมอช้างครูบาช้างจากทั่วประเทศ เป็นแหล่งฝึกช้าง และแหล่งซื้อขายช้างที่รู้จักกันดีในอดีต (น.93)
ในช่วงปี พ.ศ. 2501 เป็นต้นมา ชาวปะคำไม่สามารถเดินทางไปเถื่อนช้างป่าในเขตประเทศกัมพูชาได้อีก เพราะเกิดปัญหาการสู้รบภายในประเทศ ข้อพิพาทชายแดนไทย-กัมพูชา เกี่ยวกับปราสาทเขาพระวิหาร ประกอบกับไม่สามารถหาแหล่งเถื่อนช้างป่าอื่นได้ จึงต้องยุติอาชีพการเถื่อนช้างตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา (น.100)

เดิมชาวบ้านปะคำมีอาชีพคล้องช้าง (เถื่อนช้าง) แต่ภายหลังได้ยุติอาชีพนี้ลง ในปี พ.ศ. 2501 เนื่องจากชาวปะคำไม่สามารถเดินทางไปเถื่อนช้างในเขตกัมพูชาได้ สาเหตุจากการเกิดข้อพิพาทระหว่างประเทศ จึงหันไปใช้แรงงานช้างลากซุง รับจ้างแห่งานบุญ กระนั้นเมื่อรัฐออกประกาศปิดป่าทั่วประเทศในปี พ.ศ. 2532 ช้างที่ลากไม้จำนวนมากตกงาน คนเลี้ยงช้างขาดรายได้ จึงนิยมเคลื่อนย้ายแรงงานไปทำงานต่างถิ่นที่มีรายได้ดีกว่า

ลักษณะสังคมในท้องถิ่นเป็นการแบ่งตำแหน่งทางสังคมที่ใช้ในการควบคุมบังคับบัญชาหรือปกครองกลุ่มคนเลี้ยงช้างบ้านปะคำ แบ่งออกเป็น 5ลำดับ 1.ควาญช้าง (มะ) 2.หมอช้าง 3.ครูบา 4.ครูบาใหญ่ และสูงสุดคือ 5.ปัติยาย การเลื่อนขั้นจากควาญช้างเป็นหมอช้างจะต้องได้รับการ “ประชิ” หรือบวชจากครูบาใหญ่หรือปัติยาย ส่วนลำดับอื่น ๆ จะพิจารณาจากวิชาความรู้ความสามารถในการจับช้าง เป็นต้น ในกรณีหมอช้างสามารถจับช้างที่มีลักษณะพิเศษได้ เช่น ช้างสีดอ ช้างสีประหลาด ได้เลื่อนขั้นสูงขึ้นไปอีก 1ลำดับ ยกเว้นตำแหน่งปัติยาย ซึ่งเป็นตำแหน่งสูงสุดจะมีคนเดียวเท่านั้น (น.97)

ในการออกไปเถื่อนช้างป่าของชาวปะคำ มีกระบวนการเป็นลำดับขั้นตอนกล่าวคือ เริ่มต้นด้วย 1.การไหว้ศาลปะกำ เสี่ยงทายคางไก่ 2.เปิดป่าเบิกไพร 3.ตั้งชมรม (ที่พัก) ก่อกองไฟศักดิ์สิทธิ์ 4.การไปโบ๊ต (ตามรอยช้าง) 5.เถื่อนช้าง (จับช้าง) 6.การฝึกช้างป่าที่จับได้ 7.ลาไฟ ลาป่า (เดินทางกลับบ้าน) ซึ่งแต่ละขั้นตอนแฝงไปด้วยพิธีกรรม ความเชื่อ ข้อห้าม/ข้อปฏิบัติ ที่ยึดถือกันอย่างเคร่งครัดในหมู่คนเลี้ยงช้าง ภรรยา และครอบครัวทางบ้าน

การนับถือผีบรรพบุรุษหรือผีปะกำเปรียบเสมือนการนับถือเทพเจ้าของคนเลี้ยงช้าง โดยมีการสร้างศาลปะกำที่สิงสถิตของผีปะกำและใช้เป็นที่เก็บอุปกรณ์ในการเถื่อนช้าง รวมทั้งเชือกปะกำที่เชื่อว่ามีดวงวิญญาณของบรรพบุรุษสิงสถิตอยู่ โดยมี “พิธีไหว้ศาลปะกำ” เป็นประจำทุกปี บางครั้งเรียกว่า การเลี้ยงปะกำหรือเลี้ยงโรงปะกำ

พิธีไหว้ศาลปะกำ ให้ความสำคัญแบ่งเป็น 3 ลำดับ คือ 1.การไหว้ผีปะกำประจำปี จัดขึ้นทุกปีในวันขึ้น 3 ค่ำ เดือน 3 (ประมาณเดือนกุมภาพันธ์ถึงมีนาคม) โดยจัดเครื่องเซ่นไหว้ วงมโหรีปี่พาทย์และคนทรงเข้ามาร่วมในพิธี 2.การไหว้ศาลปะกำเมื่อจะออกไปเถื่อนช้าง พิธีกรรมนี้ยกเลิกไปตั้งแต่ชาวปะคำยุติออกไปเถื่อนช้างป่า ตั้งแต่ พ.ศ. 2501 เป็นต้นมา 3.การไหว้ศาลปะกำในชีวิตประจำวัน สามารถทำได้ทุกเวลาที่ครอบครัวมีงานสำคัญ คนเจ็บป่วย เพื่อบอกกล่าวให้ผีปะกำรับรู้ คุ้มครอง และความเป็นสิริมงคล (น.96-97)
โดยการออกไปเถื่อนช้างในแต่ละครั้งต้องมีปัติยายเป็นหัวหน้านำคณะ ก่อนออกเดินทางจะมีพิธีกรรมไหว้ปะกำและเสี่ยงทายคางไก่ เพื่อดูฤกษ์ยามตามความเชื่อ ในบรรดาเครื่องมือที่ใช้ในการเถื่อนช้าง เชือกปะกำนับว่ามีความสำคัญที่สุด เพราะเชื่อว่ามีวิญญาณผีบรรพบุรุษสถิตอยู่ ทำมาจากหนังควาย 3 ตัว ฟั่นเกลียว ถือว่าเชือกนี้เป็นสิ่งของศักดิ์สิทธิ์ ห้ามผู้หญิงจับต้องโดยเด็ดขาด ขณะออกไปเถื่อนช้างทุกคนจะต้องเข้ากรรมคล้ายการถือศีล

นอกจากนี้ในการออกไปเถื่อนช้างยังปรากฏพิธีกรรม เช่น
พิธีเปิดป่าเบิกไพร พิธีบอกกล่าวเทวดาเจ้าที่และขออนุญาตจับช้างป่า
พิธีก่อกองไฟศักดิ์สิทธิ์ ก่อกองไฟรอบที่พัก 3 กอง เรียกว่า กองกำพวด โดยควาญช้างมีหน้าที่ดูแลให้ไฟติดตลอดเวลา โดยมีข้อกำหนดให้ใช้ไฟเพื่อประกอบอาหารและอื่น ๆ จากกองกำพวดด้านหน้า (กำพวดเชิง) ชมรมเพียงกองเดียวเท่านั้น
พิธีปะสะ พิธีล้างมลทินจากการฝ่าฝืนข้อห้ามต่าง ๆ
พิธีลาไฟ หรือลาป่า หลังจับช้างป่าได้พอสมควร หัวหน้าคณะแจ้งวันเดินทางกลับ เลิกการเข้ากรรมและการใช้ภาษาป่าในการสื่อสาร

เมื่อเปรียบเทียบกับวัฒนธรรมคนเลี้ยงช้างอีกสองแห่ง คือ บ้านค่ายหมื่นแผ้วและบ้านตากลางแล้ว พบว่า วัฒนธรรมการคล้องช้างมีความคล้ายคลึงกัน จึงน่าเชื่อว่ามีรากฐานของวิชามาจากแหล่งเดียวกัน แต่การดำรงอยู่ของวัฒนธรรมแต่ละแห่งขึ้นอยู่กับความสามารถในการปรับตัวของชุมชนนั้น ๆ 

ชาวปะคำยังคงดำเนินวิถีชีวิตตามแบบฉบับของชาวไทยโคราชหรือไทยเบิ้งมาอย่างต่อเนื่องทั้งด้านภาษาและวัฒนธรรม โดยเฉพาะวัฒนธรรมการเถื่อนช้างที่ถือเป็นเอกลักษณ์เฉพาะของกลุ่มชน

ภายหลังยุติอาชีพการเถื่อนช้าง มีการเปลี่ยนแปลงด้านวัฒนธรรมปรับตัวเพื่อความอยู่รอดใน 3 ลักษณะ คือ 1.นำช้างไปรับจ้างแห่ในงานบุญประเพณีต่าง ๆ เช่น งานบวชนาค 2.นำช้างไปรับจ้างลากซุง ในอุตสาหกรรมทำไม้ตามจังหวัดต่าง ๆ 3.นำช้างไปเข้าสังกัดหมู่บ้านช้างพัทยา จังหวัดชลบุรี ให้บริการแก่นักท่องเที่ยวในลักษณะการแสดงโชว์ บริการนั่งช้างชมธรรมชาติ

จากการเปลี่ยนแปลงโครงสร้างทางสังคมและสภาพแวดล้อมของชุมชนบ้านปะคำ รวมทั้งการบุกรุกพื้นที่ป่าไม้จากกลุ่มคนต่างถิ่น ทั้งชาติพันธุ์ลาว ส่วย และเขมร ที่อพยพมาจากจังหวัดต่าง ๆ ในภาคอีสาน ทำให้ประชากรในพื้นที่เพิ่มขึ้นหลายเท่าตัว ในขณะเดียวกันพื้นที่ป่าก็ลดลงกลายเป็นที่นา ไร้อ้อยและไร่มันสำปะหลัง ทำให้ช้างไม่มีที่อยู่อาศัยและแหล่งอาหาร จึงต้องดิ้นรนอพยพไปหาเลี้ยงชีพในต่างถิ่น จนในปัจจุบันบ้านปะคำไม่มีช้างเหลืออยู่ในหมู่บ้านอีกเลยนับตั้งแต่ พ.ศ. 2531 เป็นต้นมา

เมื่อการอพยพเข้ามาของผู้คนที่หลากหลาย เกิดการผสมผสานทางด้านวัฒนธรรม ส่งผลต่ออิทธิพลด้านความคิด ความเชื่อ และโลกทัศน์ที่เปลี่ยนไป ในปี พ.ศ. 2528 เป็นต้นมา กระแสการบริโภคนิยม เริ่มเข้ามาครอบงำในวิถีชีวิตประจำวันของชาวปะคำ คนรุ่นใหม่เห็นว่าการเลี้ยงช้างไม่ได้ช่วยให้เศรษฐกิจของครอบครัวดีขึ้นเหมือนในอดีตแต่กลับกลายเป็นภาระที่ต้องดูแล นอกจากนั้นเมื่อคนรุ่นใหม่ได้รับการศึกษาที่ดีขึ้นจึงมีทางเลือกช่องทางทำมาหากินอื่น ๆ ที่สร้างรายได้มากกว่า

- แผนภาพกระบวนการเถื่อนช้างป่าของชาวปะคำ (น.100)
- ตารางเปรียบเทียบวัฒนธรรม 3 กลุ่มชาติพันธุ์ (ไทย ส่วย ลาว) (น.103-108)