กลุ่มชาติพันธุ์บีซูได้เดินทางอพยพเรื่อยมากระทั่งส่วนหนึ่งได้ตั้งถิ่นฐานอยู่ในจังหวัดเชียงราย ก่อนกระจายตัวไปตั้งหมู่บ้านในหลายพื้นที่ อย่างบ้านปุยคำ ตำบลป่าอ้อดอนชัย อำเภอเมือง จังหวัดเชียงราย ซึ่งปัจจุบันเป็นหมู่บ้านที่มีประชากรมากที่สุดราว 400 คน ขณะเดียวกันผู้ศึกษาได้เลือก บ้านดอยชมภู ตำบลโป่งแพร่ อำเภอแม่ลาว จังหวัดเชียงราย เป็นพื้นที่หลักในการเก็บข้อมูล ปรากฏการณ์องค์ความรู้เกี่ยวกับด้านดนตรีของกลุ่มชาติพันธุ์บีซูที่เกิดขึ้นในกิจกรรม ประเพณีของชุมชน โดยลักษณะของดนตรีที่นำมาใช้สามารถแบ่งออกเป็นสองประเภทหลัก คือ 1.วงดนตรีสำหรับแห่ครัวตาน 2.วงเพลงขับร้อง ซึ่งลักษณะดนตรีทั้งสองประเภทได้แสดงให้เห็นถึงการผสมผสานอัตอักษณ์ ตัวตนและภาษาของกลุ่มชาติพันธุ์บีซูไว้อย่างแนบเนียน

เป็นการศึกษาองค์ความรู้ด้านดนตรีของกลุ่มชาติพันธุ์บีซู

กลุ่มชาติพันธุ์บีซู

จากเอกสารหลักฐานมีการสันนิษฐานว่าชาวบีซูมีภูมิลำเนาเดิมอยู่แถบบริเวณสิบสองปันนาหรือทางตอนใต้ของประเทศจีน จากนั้นได้อพยพลงมาอาศัยอยู่บริเวณภาคเหนือของประเทศไทย นอกจากนี้ยังพบว่ากระจายตัวอาศัยทั่วไปในแถบเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เช่น พม่า ลาว และเวียดนาม 

กลุ่มชาติพันธุ์บีซูในจังหวัดเชียงรายตั้งถิ่นฐานอาศัยแยกกันอยู่ 3 หมู่บ้าน โดยเริ่มตั้งหมู่บ้านแรกที่บ้านดอยชมภู หมู่ 7 ต.โป่งแพร่ อ.แม่ลาว เป็นบ้านหลัก จากนั้นจึงกระจายตัวไปตั้งหมู่บ้านอื่น ๆ  คือ บ้านปุยคำ หมู่ 14 ต.ป่าอ้อดอนชัย อ.เมือง และบ้านแดง (ผาจ้อ) หมู่ 10 ต.สันกลาง อ.พาน และบ้านดงตะเคียน ต.เจริญเมือง อ.พาน 

พบในจังหวัดเชียงรายประมาณ 700 กว่าคน
บ้านดอยชมภู หมู่ 7 ต.โป่งแพร่ อ.แม่ลาว จ.เชียงราย ประมาณ 200 คน
บ้านปุยคำ หมู่ 14 ต.ป่าอ้อดอนชัย อ.เมือง จ.เชียงราย ประมาณ 400 คน
บ้านดงตะเคียน ต.เจริญเมือง อ.พาน จ.เชียงราย ประมาณ 10-20 คน

กลุ่มชาติพันธุ์บีซู เป็นชนที่มีความเชื่อและศรัทธาในพระพุทธศาสนา กิจกรรมประเพณีของชุมชนจึงมีความเชื่อทางศาสนาเข้ามาเกี่ยวข้อง
พิธีกรรมสำคัญ
1.พิธีอางจาววาย พิธีบูชาเทพที่สถิตในหอเสื้อบ้านที่คอยปกปักษ์คุ้มครองคนในหมู่บ้านให้ปลอดภัย เป็นพิธีกรรมที่สืบทอดมาตั้งแต่บรรพบุรุษ มี ปู่ตั้ง ที่ได้รับการแต่งตั้งด้วยการเสี่ยงทายให้เป็นผู้ดูแลหอเสื้อบ้าน จะเป็นผู้กำหนดวันและเป็นผู้นำพิธี โดยพิธีนี้จะทำปีละ 3 ครั้ง ตามการนับเดือนของชาวบีซู ครั้งแรกเดือน 4 (ก.พ. - มี.ค.) เดือน 8 (พ.ค. - มิ.ย.) และเดือน 12 (ต.ค. - พ.ย.) ตามลำดับ ชาวบ้านในชุมชนจะนำเครื่องสังเวย เช่น ไก่ต้มสุกทั้งตัว เหล้าพื้นบ้าน ธูปเทียน มาร่วมทำพิธีเพื่อไหว้ขอพร เสื้อบ้าน ให้ดูแลปกปักษ์ตนเองและครอบครัวให้อยู่ร่มเย็นเป็นสุข

2.พิธีตามลามลาม ยาง เป็นพิธีเสี่ยงทายเพื่อรักษาอาการบาดเจ็บให้กับคนในชุมชน โดยมีพ่อหมอเป็นผู้ทำพิธี เป็นความเชื่อที่ว่าการเจ็บป่วยอาจเกิดจากการถูกผีป่ากระทำให้เจ็บไข้ได้ป่วย ดังนั้นพ่อหมอจะเป็นสื่อกลางในการเจรจาต่อผีป่าให้ยกโทษและรักษาการเจ็บป่วยนั้น ๆ โดยการเลี้ยงอาหารและขันตั้งเพื่อใช้เรียกขวัญ และท่อนไม้ยาว 1 วา ใช้เป็นอุกรณ์ในการเสี่ยงทาย

3.พิธีอู่ปู่ม เป็นพิธีถวายลูกให้กับหอเสื้อบ้าน หลังจากคลอดบุตรจะต้องทำมาพิธีอู่ปุ่ม เพื่อแสดงว่าบุตรคนนี้เป็นคนของชุมชน บุตรคนนี้จะมีหน้าที่เป็นแรงงานคอยช่วยเหลือกิจกรรม ประเพณีของชุมชน ทั้งนี้ถือเอาบุตรชายคนแรกเท่านั้น

ในอดีตสมัยบรรพบุรุษมีเครื่องดนตรีประเภทเครื่องดีด มีชื่อเรียกในภาษาบีซู ว่า “เป้” สายทำจากเหล็กหลายสาย ตัวเครื่องทำจากกล่องไม้ ปัจจุบันไม่มีเครื่องดนตรีชนิดนี้แล้ว เหลือเพียงซากชิ้นส่วนเครื่องดนตรี ตามคำบอกเล่ามีลักษณะเป็นซากส่วนปลายของเครื่องดนตรี ที่มีลักษณะเป็นแท่งโค้งคล้ายคันธนู ทำจากไม้เนื้อแข็ง ติดหมุดสำหรับใช้ขึงด้วยสาย จำนวนหลายหมุด สันนิษฐานกันว่าเป็นเครื่องดนตรีที่มีลักษณะคล้ายเตหน่ากูของชาวกะเหรี่ยง

ปัจจุบันลักษณะของดนตรีที่นำมาใช้ในวัฒนธรรมของกลุ่มชาติพันธุ์บีซู แบ่งออกเป็น 2 ประเภทหลัก คือ
1.วงดนตรีสำหรับแห่ครัวตาน วงดนตรีที่ใช้บรรเลงแห่สิ่งของเข้าวัดในประเพณีประจำปี วันสำคัญต่าง ๆ และกิจกรรมตามความเชื่อของชุมชน วงแห่ครัวตานของกลุ่มชาติพันธุ์บีซูใช้เครื่องดนตรีในการบรรเลงและบทเพลงคล้ายกับการบรรเลงของวงแห่ครัวตานในภาคเหนือทั่วไป โดยวงดนตรีของกลุ่มชาติพันธุ์บีซู บ้านดอยชมภู มีเครื่องดนตรีที่ใช้แห่ประกอบด้วย กลองมาน กลองตัด โบยง แฉงแลง และโกโละ (กรับไม้)

2.วงเพลงขับร้อง เป็นวงดนตรีของชาติพันธุ์บีซูที่แสดงอัตลักษณ์อย่างชัดเจน มีบทเพลงที่แสดงออกทางวัฒนธรรมภูมิปัญญา คือ เพลงลาพี ซ่าทอ (เพลงลาบพริก มีเนื้อหาของเพลงกล่าวถึงการทำอาหารประเภทลาบหมูของบีซู) เพลง เผง หงู้ บา บี ซู (เพลงพูดภาษาบีซูกันเถอะ ถูกแต่งขึ้นเพื่อรณรงค์ให้ชาวบีซู หันกลับมาให้ความสำคัญกับภาษาของตนเองมากขึ้น) วงเพลงประเภทนี้ขับร้องโดยคละชายหญิงตั้งแต่ 2 คนขึ้นไป ใช้เครื่องดนตรีประกอบอย่าง ซึง กรับ และกลองป่งโป๊ง

อัตลักษณ์ทางภาษา มีการค้นพบว่าภาษาบีซูเป็นภาษาโบราณที่เกิดขึ้นมานานกว่า 3,000 ปี จากการค้นพบของนักภาษาศาสตร์ชาวอเมริกัน Jame Matisoffโดยศึกษาภาษาบีซูที่ปรากฏในพงศาวดารจีน ปี พ.ศ. 2344 มีข้อมูลพอสันนิษฐานได้ว่าภูมิลำเนาเดิมอยู่แถบสิบสองปันนา

ภายหลังจากการอพยพเข้ามาของกลุ่มชาติพันธุ์บีซูถูกกลืนอยู่กับคนพื้นเมืองทั่วไปในจังหวัดเชียงราย บ้างก็ถูกเรียกว่า ลัวะ  แต่เมื่อมีการศึกษาทางด้านภาษาอย่างจริงจัง จึงทำให้ชนกลุ่มนี้เริ่มเป็นที่รู้จัก อีกทั้งเชื่อมโยงกับงานศึกษาด้านอื่นๆ เผยตัวตนและรากเหง้าของชาติพันธุ์บีซูในช่วง 20-30 ปีก่อนหน้านี้ ซึ่งจากการกลืนอยู่กับคนพื้นเมืองตามท้องถิ่นที่อยู่อาศัย จึงทำให้รูปแบบสังคมวัฒนธรรมของกลุ่มชาติพันธุ์ถูกคลี่คลายไปกับความเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้น เช่น การนำเครื่องดนตรีพื้นเมืองภาคเหนือเข้ามาปรับใช้ผสานกับเนื้อร้องที่เป็นภาษาบีซูได้อย่างลงตัว 

กลุ่มชาติพันธุ์บีซูกลมกลืนอยู่กับคนพื้นเมืองมาเป็นเวลานาน จึงได้รับเอาวัฒนธรรมดนตรีของภาคเหนือหรือไตยวนเข้ามาผสมผสานกับวัฒนธรรมของตนเอง เห็นได้อย่างชัดเจนในเรื่องของเครื่องดนตรีที่ใช้บรรเพลงประกอบบทเพลงต่าง ๆ นอกจากนั้นยังได้พัฒนานำภาษาพูดของกลุ่มชาติพันธุ์บีซูผสมผสานเข้าไปในบทเพลงด้วย เพื่อสร้างอัตลักษณ์ทางดนตรีของกลุ่มชาติพันธุ์บีซู และเป็นการถ่ายทอดภาษาของกลุ่มชนให้กับคนรุ่นหลังได้สืบสานผ่านบทเพลงต่อไป

- เครื่องดนตรีวงแห่ครัวตานของกลุ่มชาติพันธุ์บีซู (น.18)
- วงแห่ครัวตานบีซู (น.18)
- วงเพลงขับร้องของกลุ่มชาติพันธุ์บีซู (น.19)
- ลักษณะการดีดซึงของชาวบีซู (น.20)
- กลองมาน (น.21)
- ลักษณะการยืนตีกลองมานของชาวบีซู (น.21)
- โกโละ (น.22)
- แผนที่ตั้งชุมชนบีซู บ้านดอยชมภู หมู่ 7 ต.โป่งแพร่ อ.แม่ลาว จ.เชียงราย (น.26)