ไก่บ้าน เครื่องมือที่สะท้อนภาวะความเป็นอยู่เรื่องการเจ็บไข้ของเจ้าของไก่ ผ่านผีเรือน ผีบรรพบุรุษ ซึ่งความเชื่อเรื่อง “ผี” เป็นความเชื่อดั้งเดิมที่ถูกสร้างให้เป็นรูปธรรมเชิงสัญลักษณ์ ก่อนที่ศาสนาจะเข้ามามีบทบาท ความเชื่อเรื่องผีปรากฏในตำราการทำนายกระดูกไก่ชองชาวลัวะ (ปลัง) บ้านห้วยน้ำขุ่น อำเภอแม่ฟ้าหลวง จังหวัดเชียงราย เกี่ยวพันถึงความเจ็บป่วยที่เกิดจากผี การเสียขวัญ การเสี่ยงทาย กระทั่งเมื่อมนุษย์ก้าวเข้าสู่สังคมเมืองมากขึ้น ผนวกกับการรับเอาศาสนาเข้ามาแทนที่ การทำนายจึงค่อย ๆ ถูกลดบทบาทลง เหลือเพียงร่องรอยจากการบันทึกเท่านั้น จากการศึกษากลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในจังหวัดเชียงรายใช้ไก่ทำนายชีวิตในลักษณะคู่ตรงข้าม คือ ดีหรือไม่ดี การเสี่ยงทาย การเปลี่ยนผ่านสถานภาพ แต่ไม่พบการใช้กระดูกไก่ในการทำนายชีวิตในกลุ่มชาติพันธุ์เร่ร่อน และในกลุ่มที่ใช้ภาษาตระกูลไท แต่พบในการทำนายในวรรณกรรมล้านนาที่เป็นการเสี่ยงทายกระดูกไก่แห้งที่เคยเสี่ยงทายมาแล้ว

ศึกษาการทำนายเกี่ยวกับชีวิตด้วยการใช้กระดูกไก่ในกลุ่มชาติพันธุ์ ลาหู่ ปกากะญอ เย้า ม้ง จีนยูนนาน อาข่า ในจังหวัดเชียงราย โดยศึกษาเปรียบเทียบตำราการทำนายด้วยกระดูกไก่ของกลุ่มลัวะ (ปลัง) กับการทำนายกระดูกไก่ในชีวิตประจำวัน

แนวคิดชีวชาติพันธุ์วิทยา (Bio-Ethnology) เป็นแนวคิดลักษณะความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์กับธรรมชาติหรือวัฒนธรรมกับธรรมชาติ ที่เกิดจากกระแสอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม ความหลากหลายทางชีวภาพ และการฟื้นฟูระบบนิเวศ ในทศวรรษที่ 1970 ทำให้เกิดการค้นคว้าวิจัยเรื่องความสัมพันธ์ระหว่างพืชกับกลุ่มชาติพันธุ์

ในเรื่องความสัมพันธ์ระหว่างคนกับไก่ ได้มีการนำเอาการศึกษาแบบคนนอกและคนในวัฒนธรรมเข้าไปเกี่ยวข้องกับงานศึกษา ขอบเขตการศึกษาครอบคลุมวัฒนธรรมไปจนถึงระดับยีน ความสัมพันธ์ระหว่างคนกับไก่ในมิติวัฒนธรรมเป็นการคัดเลือกและจำแนกประเภทของไก่สะท้อนมาจากการ “ถอดรหัสตำนาน” และการใช้ไก่ในพิธีกรรมซึ่งเป็นเรื่องของจินตนาการในการสร้างวัฒนธรรมเกี่ยวกับพื้นที่และอาณาเขต ซึ่งในแต่ละวัฒนธรรมมีการจัดลำดับทางชีวชาติพันธุ์วิทยาทั้งในแนวดิ่ง (สูง-ต่ำ ดี-เลว ข้างบน-ข้างล่าง) และแนวระนาบ (การจัดพื้นที่ ข้างใน-ข้างนอก) (น.7-8)

ปี พ.ศ. 2547-2553

บริเวณทางภาคเหนือของประเทศไทย แต่เดิมเรียกว่า อาณาจักรล้านนา เป็นพื้นที่ซึ่งมีความหลากหลายทางวัฒนธรรมของชาติพันธุ์ต่าง ๆ ที่มีความสัมพันธ์กัน (น.4) ความสัมพันธ์ระหว่างคนกับไก่ มีการใช้ไก่ทำนายชีวิตมาตั้งแต่สมัยราชวงศ์ฮั่น ขณะเดียวกันก็ปรากฏหลักฐานพงศาวดารเมืองเชียงตุงบันทึกในปี พ.ศ.2386 เรื่องการทำนายชีวิตด้วยกระดูกไก่ เกี่ยวกับการดูชะตาเมือง ฤกษ์เมือง ลักษณะเมืองในพุทธศตวรรษที่ 19

ปัจจัยที่เป็นส่วนสำคัญอันส่งผลต่อความเชื่อในการทำนายกระดูกไก่ที่แพร่หลายมาอย่างยาวนาน จนกลายเป็นความเชื่อของสังคมระดับเมืองใหญ่นั้น เป็นผลอันสืบเนื่องมาจากการเคลื่อนย้ายกลุ่มชาติพันธุ์ในอนุภูมิภาคลุ่มน้ำโขงตอนบน ซึ่งเชื่อมโยงกับเหตุปัจจัยต่าง ๆ ทั้งปัจจัยภายในจากการชักชวนของเครือญาติและปัญหาสงคราม ความไม่สงบในพื้นที่ ส่วนปัจจัยภายนอก เป็นยุคของการล่าอาณานิคม ผลกระทบจากสงครามเย็น และความขัดแย้งเรื่องการเมือง จากหลายปัจจัยที่กล่าวมาจึงมีการอพยพต่อเนื่องยาวนานและซับซ้อน ทำให้เกิดการผสมผสานทางสังคมวัฒนธรรมเพื่อการปรับตัว จึงกล่าวได้ว่าความเชื่อเรื่องการทำนายชีวิตด้วยกระดูกไก่แพร่กระจายในดินแดนแถบนี้อย่างต่อเนื่อง รวมถึงกลุ่มชาติพันธุ์ในเชียงราย (น.4-6)

หมู่บ้านห้วยน้ำขุ่น อ.แม่ฟ้าหลวง จ.เชียงราย เดิมเป็นที่ตั้งของกองกำลังกู้ชาติรัฐฉาน (ไทใหญ่) ต่อมากลุ่มนี้ได้สลายตัวไปเนื่องจากผู้นำเสียชีวิต ต่อมาราวปี พ.ศ. 2508 ชาวลัวะ (ปลัง) อพยพมาจากเมืองแจ้ (แช่) สิบสองปันนา มณฑทลยูนนาน เนื่องจากเหตุผลทางการเมืองได้ทราบข่าวว่ามีชุมชนลัวะ (ปลัง) และชาวไทใหญ่อาศัยอยู่บริเวณห้วยน้ำขุ่น จึงเข้ามาสมทบ จากนั้นกลุ่มไทใหญ่และไทลื้อได้อพยพเข้ามาอีก จนกลายเป็นชุมชนใหญ่ขึ้น (น.14)

บ้านห้วยน้ำขุ่น อ.แม่ฟ้าหลวง จ.เชียงราย มีประชากร 377 คน

การทำนายชีวิตด้วยกระดูกไก่เพื่อดูความสัมพันธ์ระหว่างคนกับไก่ พบว่าการใช้กระดูกไก่ในการประกอบพิธีกรรมและการทำนายชีวิตนั้นมีในทุกกลุ่มชาติพันธุ์ที่ไม่ใช่กลุ่มวัฒนธรรมเร่ร่อน พื้นที่การผลิตทางเกษตรกรรมเป็นตัวกลางในการเชื่อมโยงที่ดิน เมื่อไม่ได้ทำการเกษตรก็เป็นการทำนายการได้งานทำและความเจ็บป่วยเป็นหลัก

มลาบลี ไม่มีการใช้กระดูกไก่ในการทำนายชีวิต แต่มีข้อห้ามไม่ให้กินไก่ เนื่องจากลิ้นเป็นอวัยวะแรกที่สัมผัสของมีพิษ มีการห้ามคนป่วยไม่ให้กินไก่เพราะจะทำให้มีไข้สูงและตายได้

ปกากะญอ (กะเหรี่ยง) พบว่าไม่ได้มีการทำนายมานานแล้ว แต่ยังคงหลงเหลืออยู่ในความทรงจำในพื้นที่บ้านหินลาดใน ใช้ในการทำนายเรื่องการค้าขายสินค้า

ลาหู่ มีการสืบทอดการทำนายด้วยกระดูกไก่มาอย่างต่อเนื่อง โดยมีการทำพิธีสู่ขวัญผู้เจ็บป่วยโดยไม่ทราบสาเหตุ ทำนายได้โดยดูรูปกระดูกนี้ดีหรือไม่ดี และยังใช้ในการเริ่มต้นการปลูกข้าวในแต่ละปีว่าจะให้ผลผลิตดีหรือไม่ ซึ่งสอดคล้องกับบ้านห้วยกะ อ.แม่ฟ้าหลวง จ.เชียงราย

ม้ง มีพิธีการเรียกผีและฆ่าหมูประกอบการใช้ กระดูกไก่ ในการทำนายว่าดีหรือไม่ดี กรณีที่ยังไม่หายจากอาการเจ็บป่วยจึงทำพิธีเรียกขวัญ ส่วนกระดูกไก่เมื่อทายเสร็จจะทิ้งหรือให้สุนัขกินหรือเก็บไว้ แต่ถ้าหากทำนายออกมาไม่ดี ต้องเริ่มทำพิธีใหม่ นอกจากนี้ยังใช้กระดูกไก่ในการทำนายการแต่งงานว่าเข้ากันได้หรือไม่ ดูเรื่องการขึ้นบ้านใหม่และการเดินทาง

เย้า มีการล่าไก่ป่าในช่วงฤดูผสมพันธุ์ แต่ไม่พบการทำนายด้วยกระดูกไก่ แต่ในพื้นที่บ้านห้วยแม่ซ้าย ซึ่งอยู่ใกล้เมืองพบการทำนายด้วยกระดูกไก่ แต่ไม่มีการล่าไก่ป่า นอกจากนั้นในพิธีกรรมวันเกิด มีการทำพิธีที่ปากทางเข้าหมู่บ้านในตอนเช้า และตอนเย็นมีการทำนายกระดูกไก่โดยหมอกระดูกไก่ ในหมู่บ้านนี้จะมีการทำนายด้วยกระดูกไก่ ในพิธีเลี้ยงผีบรรพบุรุษ เจ็บป่วย การเปลี่ยนผ่านชีวิต ย้ายบ้านใหม่ เดินทางไกล วันสำคัญต่าง ๆ เช่น ตรุษจีน เช็งเม้ง สารทจีน แต่ไม่มีตำราบันทึกไว้ ปัจจุบันมีคนขอให้ทำนายกระดูกไก่ในเรื่องการเข้ารับราชการอีกด้วย

จีนยูนนาน มีชาวจีนยูนนานจากเมืองโกกั้งในพม่าผู้เดียวที่ใช้กระดูกไก่ในการทำนาย โดยใช้ขาไก่ป่าสีแดงมาดองเหล้า และใช้กระดูกขาไก่ที่ศึกษาด้วยตัวเองทำนายในวันตรุษจีน ไหว้เจ้า แต่ไม่ใช้ไก่ป่าในการทำนาย นอกจากนี้ยังใช้ส่วนอื่นในการทำนายอีกด้วย

อาข่า เป็นกลุ่มชาติพันธุ์ใหญ่ที่สุดในจังหวัดเชียงราย และใช้ไก่ในพิธีกรรมจำนวนมากในช่วงระหว่างปี แต่ไม่มีความสำคัญต่อพิธีกรรมในรอบปีและไม่นิยมทำนายด้วยกระดูกขาไก่ (น.10-13)

สำหรับตำราการทำนายกระดูกไก่ พบว่ากลุ่มลัวะ (ปลัง) บ้านห้วยน้ำขุ่น เป็นแห่งเดียวที่ยังมีตำราอยู่ แต่การทำนายใกล้จะสูญหาย การทำนายจากตำรานั้นแตกต่างจากการการทำนายกระดูกไก่ของกลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ที่กล่าวมา การทำนายมีความซับซ้อนและมีจำนวนตัวทายมากกว่า มีการดูกระดูกไก่ เลือด และอากัปกิริยาหลายวิธีและหลายโอกาสในการทำนาย การทำนายลักษณะรูที่กระดูกขาไก่ รูปแบบของกระดูกที่มีไม้ขนาดเล็กเสียบลงไปในรูกระดูกจำนวน 160 รูปแบบ 160 คำทำนาย โอกาสที่จะทำนายด้วยกระดูกไก่นั้นจะเป็นพิธีขึ้นบ้านใหม่ พิธีแต่งงาน ตรวจดวงชะตา หรือเดินทางไกลโดยเฉพาะเดินทางไปค้าขาย ช่วงเวลาที่เหมาะสมในการนำกระดูกไก่มาทำนาย ระหว่างขึ้น 1 ค่ำ ถึง 15 ค่ำ โดยเฉลี่ยหนึ่งคนอาจดูโชคชะตาด้วยกระดูกไก่ 3 ครั้ง/ปี (น.10-16)

ตำราการทำนายกระดูกไก่ของกลุ่มชาติพันธุ์ลัวะ (ปลัง) เขียนด้วยหมึกดำบนกระดาษสา ขนาด 20*20 เซนติเมตร มีบางคำออกเสียงเป็นภาษาลัวะ จำนวน 7 หน้า เย็บเป็นเล่มด้านบน รวมไว้กับตำราทำนายโชคชะตาแบบอื่น ๆ จึงได้ทำสำเนาและถอดความเป็นภาษาไทยโดย พระมหาอานนท์ เจ้าอาวาสวัดห้วยน้ำขุ่น ตำราเล่มนี้ให้ความสำคัญเรื่องผี การผิดผี การเจ็บไข้ และส่วนท้ายของตำราเป็นคาถาในทางพราหมณ์ (น.14-15)

ในเรื่องผิดผี เป็นความเชื่อที่เป็นกฎเกณฑ์ทางสังคมที่พบโดยทั่วไปในเขตอนุภูมิภาคลุ่มน้ำโขงตอนบน เพื่อควบคุมสังคมให้สงบสุข สะท้อนถึงการอยู่ร่วมกัน สิ่งแวดล้อม พฤติกรรม ลำดับชั้นในสังคม ศีลธรรมจรรยา 

ในบทความนี้ได้กล่าวถึงอัตลักษณ์ของกลุ่มชาติพันธุ์แต่ละถิ่นเพียงสั้น ๆ สามารถสรุปได้ดังนี้
กลุ่มชาติพันธุ์มลาบลี บ้านห้วยหยวก ต.แม่ขะนิ้ง อ.เวียงสา จ.น่าน เดิมเป็นกลุ่มชนเร่ร่อนที่มีวิถีการดำเนินชีวิตในบริเวณชายแดนประเทศไทยและลาว

กลุ่มชาติพันธุ์ปกากะญอ บ้านหินลาดใน อ.เวียงป่าเป้า จ.เชียงราย ประกอบอาชีพค้าขายสินค้า การเพาะปลูกพืช ใช้การทำนายกระดูกไก่เข้ามาเกี่ยวข้องในเรื่องการทำนายความสำเร็จในการประกอบสัมมาอาชีพและผลผลิตทางการเกษตร

กลุ่มชาติพันธุ์ลาหู่ บ้านจะแล ต.แม่ยาว อ.เมือง จ.เชียงราย ใช้การทำนายกระดูกไก่เพื่อทำนายผลผลิตก่อนเริ่มต้นปลูกข้าวในแต่ละปี อีกทั้งยังใช้ในการประกอบพิธีกรรมสู่ขวัญ

กลุ่มชาติพันธุ์ม้ง บ้านกิ่วกาญจน์ ม.6 ต.ริมโขง อ.เชียงของ จ.เชียงราย ยังดำเนินชีวิตแบบเกษตรกรรมบนพื้นที่สูง ในขณะที่ม้งส่วนใหญ่ได้กลายเป็นคนกลางในการค้าขาย

กลุ่มชาติพันธุ์เย้า บ้านแม่บง ต.โชคชัย อ.ดอยหลวง จ.เชียงราย มีการล่าไก่ป่าในช่วฤดูผสมพันธุ์ ยังประกอบพิธีกรรมเลี้ยงผี พิธีกรรมการเปลี่ยนผ่านชีวิต ทั้งยังมีการประกอบประเพณีในวันสำคัญอย่างตรุษจีน สารทจีน

กลุ่มชาติพันธุ์จีนยูนาน บ้านวาวี ต.วาวี อ.แม่สรวย จ.เชียงราย หมู่บ้านจีนยูนนานหรือที่เรียกในหมู่คนไทยว่า จีนฮ้อ ซึ่งเป็นกลุ่มที่เดินทางค้าขายในพื้นที่ระหว่างสิบสองปันนา เชียงตุง เชียงราย เชียงใหม่ ตากและพม่า จีนยูนนานบางส่วนนับถือศาสนาอิสลาม (น.10-13)

ในกลุ่มชาติพันธุ์ที่พูดภาษาตระกูลไทสืบเนื่องจากสังคมเปลี่ยนจากสังคมแบบเก็บของป่าล่าสัตว์และการทำการเกษตรแบบย้ายถิ่นมาเป็นการทำเกษตรที่มีพื้นที่แน่นอน โดยวิถีชีวิตที่เป็นวงรอบปีที่คงที่ ผนวกกับการรับเอาพุทธศาสนาที่เป็นศาสนาของคนเมืองเข้ามาแทนที่การนับถือผีและธรรมชาติ การฆ่าสัตว์นั้นเป็นการผิดศีล การทำนายจึงหมดความนิยมที่เหลือเพียงการนำกระดูกขาไก่แห้งที่เคยเสี่ยงทายมาใช้แทน (น.21)

กลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ ในเขตจังหวัดเชียงรายใช้ไก่ในการทำนายชีวิต เสี่ยงทาย แต่ไม่พบการใช้กระดูกไก่ในการทำนายในกลุ่มชาติพันธุ์ที่ใช้ภาษาตระกูลไท ที่ยังคงดำรงอยู่ในปัจจุบัน เช่น ไทลื้อ ไทยวน ไทเขิน ไทใหญ่ ทั้งที่ตำราที่พบก่อนหน้านี้ระบุว่ากลุ่มชาติพันธุ์ในวัฒนธรรมล้านนาใช้กระดูกไก่แห้งในการทำนายชีวิตได้อีกวิธีหนึ่ง และการทำนายกระดูกไก่ไม่ปรากฏในกลุ่มชาติพันธุ์เร่ร่อน นอกจากนี้ตำราการทำนายด้วยกระดูกไก่ของกลุ่มชาติพันธุ์ลัวะ (ปลัง) ถูกนำมาแปลเป็นภาษาไทยเพื่อศึกษาเปรียบเทียบกับการทำนายชีวิตประจำวันที่ไม่ได้ใช้ตำราของแต่ละชาติพันธุ์ ส่วนใหญ่ตำรานั้นเป็นการทำนายเรื่องความเจ็บป่วย การเสียขวัญ วิธีแก้ แต่เมื่อนำมาสังเคราะห์กับพื้นที่ต่าง ๆ ที่ปรากฏในคำอธิบายนั้น พบว่าการทำนายเป็นเรื่องของพื้นที่ทางสังคมที่มนุษย์อาศัยอยู่ และการเปลี่ยนแปลงพื้นที่ทั้งทางกายภาพและสถานภาพ

- ตารางอธิบายเกี่ยวกับอวัยวะของไก่ที่กลุ่มคนต่าง ๆ ใช้ในการทำนาย (น.4)
- ตารางแสดงกลุ่มชาติพันธุ์ที่พูดภาษาตระกูลมอญ-เขมร ในแขวงเซกองที่ใช้กระดูกไก่ในการทำนาย (น.4)
- ตารางแสดงความเชื่อเรื่องผีที่ปรากฏในตำราทำนายกระดูกไก่ของชาวลัวะ (ปลัง) บ้านน้ำขุ่น