ภาษาอึมปี้ 

ภาษาอึมปี้มีอัตลักษณ์ทางภาษา ต่างจากภาษาอื่น ๆ ที่รายล้อมอยู่ (68)

ภาษาอึมปี้อยู่ในตระกูล จีน -ธิเบต สาขาย่อย โลโล ไม่มีพยัญชนะสะกด มีระบบเสียงสี่ระดับคือ สระธรรมดา สระเสียงต่ำลึกหรือสระลงคอ สระเสียงขึ้นจมูก สระเสียงขึ้นจมูกพร้อมกับเสียงต่ำลึก   และมีวรรณยุกต์หกระดับคือ  เรียงประโยคแบบ ประธาน  - กรรม – กริยา(68)  
 ภาษาอึมปี้เป็นกลุ่มภาษาที่เสียงจะสูญหายเนื่องจากไม่นิยมพูดในชีวิตประจำวันนิยมพูดคำเมืองและภาษาไทยมากกว่า  ผู้สูงอายุจะยังพูดภาษาอึมปี้ได้  หากแต่เด็ก ๆ คนรุ่นใหม่ บางคนที่ครอบครัวยังใช้ภาษาอึมปี้ อยู่ก็จะฟังเข้าใจแต่พูดไม่ได้  หรือพูดได้เป็น  คำ  ไม่สามารถพูดตอบโต้สื่อสารได้ (68)  การอนุรักษ์ภาษาเริ่มจากการร่วมพัฒนาตัวเขียน โดยใช้อักษรไทยเพิ้อใช้ในการบันทึดเรื่องราวประวัติศาสตร์ต่างๆ  ต่อมากลุ่มเยาวชนได้บันทึกความรู้เรื่องการไว้เทวดา การสะเดาะเคราะห์  ประเพณีข้าล้นบาตร  และประเพณีย่อยอื่นๆ  แล้วมาจัดทำสื่อเผยแพร่ (71) มีผู้พูดภาษาอึมปี้ ประมาณ 1,200  คน (66)

ชาวอึมปี้ที่บ้านสวนเขื่อน เล่าว่าประมาณปี 2189 เกิดความขัดแย้ง แย่งชิง และมีการสู้รบระหว่างชนกลุ่มน้อยต่าง ๆ ชาวอึมปี้ได้อพยพมาจาก เขตลือเด่นฮ่อ สิบสองปันนา  ประเทศจีน โดยในครั้งนั้นบางส่วนอพยพไปเมืองพรหมประเทศลาว  ตาอมาราวปี 2225 สมัยของเจ้าหลวงขาแค เจ้าเมืองแพร่ยกทัพไปตีเมืองพรม และกวาดต้อนผู้คนลงมาเมืองแพร่  และชาวอึมปี้ก็เป้นหนึ่งในผู้คนที่ถูกกวาดต้อนมาในสงครามครั้งนั้น 

มีผู้พูดภาษาอึมปี้ ประมาณ 1,200  คน  (66)

กฏระเบียบที่เคยห้ามชาวอึมปี้แต่งงานกับคนนอกกลุ่มชาติพันธุ์ไม่เคร่งครัดเหมือนเดิมทำให้ชุมชนมีกลุ่มคนจากกลุ่มชาติพันธุ์อื่นเข้ามาอาศัยร่วมด้วย ทำให้มีการใช้ภาษาอื่น นอกเหนือจากภาษาอึมปี้ 

ชาวอึมปี้รับรู้ถึงความเสี่ยงในการสูญหายของภาษา จึงได้ร่วมกันพัฒนาระบบตัวเขียนภาษาอึมปี้ โดยใช้อักษรไทยเป็นตัวแบบ  (71)

ภาษาอึมปี้ 

ชุมชนมีกลุ่มคนจากกลุ่มชาติพันธุ์อื่นเข้ามาอาศัยร่วมด้วย ทำให้มีการใช้ภาษาอื่น นอกเหนือจากภาษาอึมปี้ 

-พิธีไหว้เทวดา (อะลาเว้อ) เพื่อสักการะเทวดา (ออลอ) ผู้ปกปักรักษาหมู่บ้าน  (67)
-อักษรอึมปี้ ()บ้านดง พยัญชนะต้น (69)
- หนังสือทำมือภาษาอึมปี้ ที่กลุ่มเยาวชนร่วมกันจัดทำขึ้น (71)
- ระบบตัวเขียนภาษาอึมปี้ ด้วยอักษรโทยที่พัฒนาขึ้นโดยชาวชุมชนร่วมกับนักวิชาการ  (73)