งานศึกษาชิ้นนี้ต้องการค้นหาเงื่อนไขของการทำงานของผู้เคลื่อนย้ายจากประเทศพม่า ภายใต้ความเป็นพหุสังคมและความหลากหลายทางชาติพันธุ์ โดยเฉพาะกลุ่มผู้หญิงที่ทำงานตัดเย็บเสื้อผ้าที่บ้านในพื้นที่เมืองชายแดน ซึ่งเป็นการทำงานอิสระ แต่เนื่องจากเป็นการทำงานของคนต่างด้าวจึงผิดกฎหมายแรงงาน อีกทั้งยังมีกระแสวิพากษ์ วิจารณ์จากสังคมว่าเป็นการแย่งงานจากคนไทยท้องถิ่น อย่างไรก็ตามข้อค้นพบจากการศึกษามีสามประการ คือ ประการแรก พื้นที่ชายแดนแม่สอดเป็นสังคมพหุวัฒนธรรม อยู่ภายใต้การควบคุมจัดการของอำนาจรัฐและอำนาจท้องถิ่น มีการต่อรองเชิงอำนาจผ่านกลไกของพื้นที่และลักษณะพิเศษของเมืองชายแดน ประการที่สอง ผู้หญิงตัดเย็บเสื้อผ้าที่บ้านมีปฏิบัติการทางสังคม โดยใช้ช่องว่างกฎหมายและกติกาทางสังคมเพื่อทำงานผิดกฎหมายแรงงาน อีกทั้งใช้ทุนความรู้และทุนที่เป็นตัวเงินสนับสนุนการทำงาน เพื่อต่อรองกับโครงสร้างสังคม ผลักดันตัวเองสู่การทำงานอิสระ ประการที่สาม ผู้หญิงตัดเย็บเสื้อผ้าที่บ้านได้แสวงหาทุนที่เป็นเครือข่ายทางสังคม ในฐานะลักษณะของบุคคลและทุนทางวัฒนธรรม โดยใช้ทุนความรู้และทุนที่ติดตัวมาเป็นเครื่องมือเพื่อสนับสนุนการทำงานและพัฒนาคุณภาพชีวิตของตนเอง

การศึกษาวิจัยต้องการทราบ และเข้าใจการดำเนินวิถีชีวิต การทำงานของกลุ่มผู้หญิงตัดเย็บเสื้อผ้าที่บ้านจากประเทศพม่าท่ามกลางสังคมพหุวัฒนธรรม และความหลากหลายทางชาติพันธุ์ ว่ามีปฏิบัติการอย่างไรในการประกอบอาชีพอิสระ ซึ่งเป็นกิจกรรมผิดกฎหมายแรงงาน รวมถึงการใช้ทุนต่าง ๆ เพื่อสนับสนุนการทำงาน และการใช้ชีวิตของตนเองในสังคมเมืองชายแดน ทั้งมิติทางสังคม และทางเศรษฐกิจของเมืองชายแดนแม่สอด

แนวคิดทุน 
        ตามทัศนะของ Pierre Bourdieuกล่าวว่า “ทุน” คือ แรงงานที่ถูกสะสมจนกลายเป็นวัตถุ เป็นส่วนหนึ่งของปัจเจกหรือกลุ่มปัจเจก สามารถเปลี่ยนแปลง และสืบทอดอย่างต่อเนื่อง มีลักษณะทั้งสัมผัสได้ และสัมผัสไม่ได้ แบ่งออกเป็น 4 แบบ ได้แก่

1. ทุนเศรษฐกิจ (Economic Capital) เป็นทรัพย์สินที่สะสม เงินทอง ของมีราคาต่าง ๆ เช่น บ้าน รถ ที่ดิน ทุนเศรษฐกิจนี้สามารถเปลี่ยนแปลงไปอยู่ในรูปแบบอื่นได้
2. ทุนทางสัญลักษณ์ (Symbolic Capital) คือสถานภาพ ชื่อเสียง การได้รับการยอมรับจากผู้อื่น ทำให้ผู้ครอบครองทุนได้เปรียบ และเกิดผลประโยชน์ตามมา
3. ทุนทางวัฒนธรรม (Cultural Capital) สามารถแบ่งออกเป็นสามแบบ ได้แก่ การแสดงออกด้านร่างกายและจิตใจ ทุนแสดงออกเชิงวัตถุ เช่น หนังสือ รูปภาพที่ปัจเจกครอบครอง และทุนในรูปแบบของสถาบัน ชื่อเสียง และคุณภาพของสถาบัน
4. ทุนทางสังคม (Social Capital) มีสองรูปแบบคือ ความสัมพันธ์กับสมาชิกของกลุ่ม และเครือข่ายทางสังคม ขึ้นอยู่กับขนาดของเครือข่าย และทุนการรับรู้ การยอมรับ สามารถเปลี่ยนให้เป็นทุนเชิงสัญลักษณ์ได้ จากการรับรู้ และยอมรับการมีอยู่ของบุคคล

ระยะเวลา 1 ปี 5 เดือน ตั้งแต่เดือนพฤษภาคม พ.ศ. 2558 – เดือนมกราคม พ.ศ. 2560(น. 6)

การเคลื่อนย้ายจากประเทศพม่าสู่พื้นที่เขตชายแดนเมืองแม่สอด ผู้หญิงตัดเย็บเสื้อผ้ามีการตั้งเป้าหมายไว้ตั้งแต่ก่อนการเดินทาง บางคนตั้งใจว่าจะมา “ทำงานตัดเย็บเสื้อผ้าบ้าน” และผู้หญิงอีกกลุ่มหนึ่งต้องการทำงานอะไรก็ได้ ผู้หญิงตัดเย็บเสื้อผ้าเกือบทุกคนจะสัมพันธ์กับการตัดเย็บมาก่อน หลายคนได้รับการเรียนอย่างเป็นระบบ สามารถเปิดร้านได้ ขณะที่หลายคนเริ่มต้นเรียนรู้ใหม่ สำหรับปัจจัยในการเคลื่อนย้ายจากพื้นที่ต้นทางมาจากสองปัจจัยหลัก คือ ปัจจัยด้านเศรษฐกิจ และปัจจัยด้านความปลอดภัย

ประวัติศาสตร์และการพัฒนาการทางเศรษฐกิจ และสังคมเมืองแม่สอดที่มีมายาวนาน ทำให้เกิดการผสมผสานผู้คน และวัฒนธรรม และแม่สอดกลายมีลักษณะเป็นพหุสังคม อีกทั้งความหนาแน่นเพิ่มขึ้นเมื่อมีการเคลื่อนย้ายเข้ามาของผู้คนจากประเทศพม่าเป็นจำนวนมาก การพัฒนาเศรษฐกิจ การค้า และการลงทุนส่งผลให้ผู้คนแต่ละชุมชนมีการดำเนินวิถีชีวิตที่แตกต่างกัน โดยเฉพาะพื้นที่เทศบาล ผู้ศึกษาได้แบ่งออกเป็นสองส่วน คือ ส่วนที่เป็นหลักทางเศรษฐกิจ หรือ “พื้นที่ไข่แดง” ตั้งอยู่บริเวณใจกลางเมือง และส่วนที่สอง คือ “พื้นที่ไข่ขาว” แบ่งออกเป็นสองลักษณะส่วน ได้แก่ ลักษณะแรกเป็นที่อยู่อาศัย และย่านเศรษฐกิจรอง ลักษณะที่สองเป็นพื้นที่เกษตรกรรม (น. 73)

จักรพันธ์ ขัดชุ่มแสง (2543) จำแนกกลุ่มคนในเมืองแม่สอดออกเป็น 7 กลุ่ม ดังนี้
กะเหรี่ยง ถือเป็นคนกลุ่มแรกที่เข้ามาอยู่ในพื้นที่แม่สอด มีเอกสารระบุว่ามีชุมชนกะเหรี่ยงบ้านพะหน่อเกตั้งอยู่ใกล้วัดดอนแก้วทางด้านใต้กับบ้านหัวฝายทางด้านเหนือ กะเหรี่ยงได้ย้ายออกไปเมื่อมีคนกลุ่มอื่นย้ายเข้ามา ปัจจุบันแม่สอดมีคนกะเหรี่ยงสัญชาติพม่าอาศัยอยู่เป็นจำนวนมาก เนื่องจากการอพยพเข้ามาเป็นแรงงาน และกะเหรี่ยงในศูนย์พักพิงชั่วคราว จากการช่วยเหลือผู้ลี้ภัยสงคราม
ไทใหญ่ ชาวแม่สอดเรียกว่า “เงี้ยว” ในแม่สอดพบประชากรไทหญ่อาศัยอยู่เป็นจำนวนมาก เห็นได้จากวัดเงี้ยวถึงสามแห่ง จากการบันทึกของหนังสือ “แม่สอดร้อยปี” กล่าวว่า ในอดีตมีเจ้าฟ้าเชื้อสายไทใหญ่สองพี่น้องอพยพครอบครัวจากรัฐฉาน ประเทศพม่าเข้ามาตั้งรกรากที่เมืองแม่สอด และเกิดเป็นชุมชนเงี้ยว ปัจจุบันชุมชนเงี้ยวผสมกลมกลืนกับชุมชนไทแม่สอด แต่วัฒนธรรมประเพณีบางอย่างยังหลงเหลืออยู่ เช่น พิธีแห่ส่างลอง หรือรูปแบบของบ้านมีหิ้งพระยื่นออกมาด้านทิศตะวันออก หรือทิศเหนือ เป็นต้น
พม่า ชาวแม่สอดเรียกว่า “ม่าน” คนแม่สอดและพม่ามีความสัมพันธ์กันมายาวนาน เนื่องจากการเป็นเมืองชายแดน การสัญจรไปมาหาสู่ ชาวแม่สอดจำนวนมีเชื้อสายพม่า และปัจจุบันเป็นผู้อพยพเข้ามาอยู่ในพื้นที่แม่สอด หลีกหนีภัยสงคราม และปัจจัยทางเศรษฐกิจ ทำงานในโรงงานอุตสาหกรรม รับจ้างทั่วไป อย่างไรก็ตาม ประเพณีของคนพม่า ไทใหญ่ และล้านนามีความคล้ายคลึงกัน โดยเฉพาะการทำบุญ ความศรัทธาในพระพุทธศาสนา
จีน ในแม่สอด คนจีนถือเป็นกลุ่มสำคัญที่ผลักดัน และควบคุมระบบเศรษฐกิจของเมืองแม่สอดสู่การค้าชายแดน และคนจีนกลุ่มหนึ่งมีบทบาททางการเมือง และองค์กรทางการค้า คนจีนในแม่สอดนั้นอพยพมาจาก ทั้งในพม่า จีนแผ่นดินใหญ่ และส่วนอื่นของประเทศไทย มีการรวมตัวกันเป็นสมาคมเพื่อดำเนินกิจกรรมตามความเชื่อทางศาสนา มี “ศาลเจ้าปู่เฒ่ากง” เป็นศูนย์กลาง
ไทยเหนือ หรือไทยล้านนา ส่วนใหญ่อพยพมาจากเมืองเถินลำปาง และลำพูน กระจายตัวอยู่บริเวณวัดดอนไชย วัดดอนแก้ว วัดบุญวาส วัดชุมพล และพื้นที่รอบนอก เช่น บ้านแม่ปะเหนือ บ้านแม่กุ แม่ตาว พะวอ ถือเป็นคนกลุ่มใหญ่อีกกลุ่มหนึ่งในแม่สอด แม้มาจากต่างถิ่นแต่มีสิ่งที่สะท้อนความเป็นพื้นถิ่น คือ ภาษา “คำเมือง” และประเพณี เช่น ประเพณีรดน้ำดำหัว ประเพณีตานก๋วยสลาก เป็นต้น
ซิกข์ และฮินดู เข้ามาตั้งรกรากในแม่สอดตั้งแต่ยุคแรก เป็นกลุ่มพ่อค้าทางไกล ประกอบอาชีพค้าขาย มีฐานะทางเศรษฐกิจดี กลุ่มซิกข์ และฮินดูมีจำนวนน้อยเมื่อเทียบกับคนกลุ่มอื่นในแม่สอด เป็นกลุ่มชาติพันธุ์ที่สามารถรักษาเอกลักษณ์เฉพาะไว้ได้ โดยเฉพาะด้านการแต่งกาย
มุสลิม เป็นกลุ่มแรก ๆ ที่เข้ามาตั้งรกรากในแม่สอด มาจากหลายถิ่นด้วยกัน เดินทางมาค้าขาย และชักชวนกันมาตามสายเครือญาติ สามารถแยกเป็นหกกลุ่ม คือ มุสลิมที่สืบเชื้อสายมาจากมุสลิมบังคลาเทศ มุสลิมอินเดีย มุสลิมปาทาน มุสลิมพม่า หรืออาระกัน มุสลิมมาเลย์ และมุสลิมกลุ่มอื่น ๆ อย่างไรก็ตามทั้งหกกลุ่มยังมีการรวมตัวกันภายใต้ความเชื่อ พิธีกรรม และหลักศาสนา
อย่างไรก็ตาม คนกลุ่มใหม่ที่อพยพเข้ามาในแม่สอดช่วงระยะสิบปีที่ผ่านมา ส่วนหนึ่งมาจากประเทศพม่า จากการหลบหนีภัยสงคราม และแสวงหาความมั่นคงทางเศรษฐกิจ และจากการขยายตัวของเมือง โรงงานอุตสาหกรรม ทำให้แม่สอดกลายเป็นพื้นที่รองรับกลุ่มคนย้ายถิ่นเป็นจำนวนมาก รวมถึงกลุ่มคนต่างถิ่น และต่างชาติที่เข้ามาทำงานในองค์กรพัฒนาเอกชน ส่งผลให้เมืองแม่สอดมีความหลากหลายและซับซ้อนมากยิ่งขึ้น (น. 74)
ผู้ศึกษาได้แบ่งกลุ่มคนในแม่สอดออกเป็น สาม กลุ่ม โดยใช้เกณฑ์การอยู่อาศัย และการเข้ามาดำเนินกิจกรรมในพื้นที่ ดังนี้
กลุ่มแรก คนท้องถิ่น คนท้องถิ่นดั้งเดิมส่วนใหญ่มีฐานะดี พอมีพอกิน ส่วนน้อยมีฐานะยากจน กลุ่มคนที่มีฐานะร่ำรวยมากจะมีจำนวนไม่มาก สามารถแบ่งออกเป็น สาม กลุ่ม คือ กลุ่มมีฐานะร่ำรวยมาก ส่วนใหญ่จะเป็นคนจีน และคนมุสลิมที่เข้ามาทำธุรกิจเป็นกลุ่มแรกๆ กลุ่มที่สอง คือ กลุ่มมีฐานะปานกลาง หรือพอมีพอกิน ส่วนใหญ่จะเป็นคนท้องถิ่น คนพม่า ไทใหญ่ มุสลิม ไทยเหนือ และกลุ่มอื่น ๆ ที่เข้ามาตั้งรกรากหลังจากคนจีน คนท้องถิ่นมักนิยมขายที่ดินในเขตเมืองเพื่อย้ายไปอยู่รอบนอก เนื่องจากการขยายตัวของพื้นที่เศรษฐกิจในเมือง กลุ่มที่สาม คือ กลุ่มข้าราชการยุคแรกๆ ที่เข้ามาทำงานในแม่สอด และตัดสินใจตั้งรกรากเป็นคนท้องถิ่น ปัจจุบัน ส่วนใหญ่เป็นข้าราชการบำนาญ เข้าสู่วัยชรา พักอาศัยอยู่ที่บ้านเป็นหลัก และไม่ค่อยมีลูกหลานคอยดูแล แต่จะกลับมาเยี่ยมเป็นบางช่วง
กลุ่มที่สอง คนไทยกลุ่มใหม่ เป็นกลุ่มนักธุรกิจจากต่างจังหวัดเข้ามาลงทุน ทำธุรกิจ ซื้อบ้าน และพักอาศัยอยู่ในพื้นที่ มีทั้งข้าราชการ ลูกจ้าง พนักงานรัฐ เข้าหน้าที่องค์กรเข้ามาทำงานชั่วคราว ส่วนใหญ่จะไม่ได้อยู่ถาวร เทียวไปมา เป็นการพักอาศัยชั่วคราวเพื่อทำงานเพียงเท่านั้น
กลุ่มที่สาม คนต่างชาติ ชาวต่างชาติมีด้วยกันสองกลุ่มใหญ่ คือ หนึ่ง “คนจากประเทศพม่า” ผู้ศึกษารวมผู้เคลื่อนย้ายมาจากประเทศพม่าโดยไม่ได้จำแนกกลุ่มชาติพันธุ์ ส่วนใหญ่เข้ามาพักที่แม่สอดในฐานะ “แรงงาน” ทั้งพื้นที่เศรษฐกิจ และพื้นที่รอบนอก สอง คือ คนจากประเทศอื่นนอกเหนือจากประเทศพม่า “คนต่างชาติ” ส่วนใหญ่เข้ามาทำงานในองค์กรพัฒนาเอกชน มาจากหลายประเทศ เช่น สหรัฐอเมริกา สเปน อังกฤษ ส่วนใหญ่ตั้งสำนักงาน และพักย่านชุมชนแม่สอดวิลล่า (น. 76)

สำหรับการเดินทางมาที่ไทย นอกจากต้องพึ่งนายหน้า คนนำทางแล้วยังต้องจ่ายเงินจำนวนหนึ่งให้กับผู้ดำเนินการ ขึ้นอยู่กับปัจจัยหลายประการ เช่น ความคุ้นเคย กลุ่มนายหน้า พื้นที่และระยะการเดินทาง และขึ้นกับนายหน้าจะเก็บเรียกได้มากเท่าไหร่ ตั้งแต่ 8,500บาท ถึง 15,000บาท หรือมากกว่านั้น การเดินทางมีหลายรูปแบบ รถตู้ เดินเท้า รถกระบะ หรือรถจากหน่วยงานราชการ ทว่าแรงงานส่วนใหญ่ไม่มีเงินจ่ายค่านายหน้า จึงมีการเรียกเก็บกับนายจ้าง หักออกจากค่าจ้างแรงงาน เช่นเดียวกับกระบวนการจัดทำบัตรแรงงาน และการจดทะเบียน นายจ้างจะเป็นผู้ดำเนินการให้แล้วเรียกเก็บเงินจากแรงงาน อาจมากกว่าหรือเท่ากับค่าใช้จ่ายจริง แรงงานจะไม่มีสิทธิเก็บเอกสารตัวจริงของตัวเอง แต่นายจ้างบางรายอาจให้ถือครองเฉพาะสำเนาเพื่อยืนยันกับเจ้าหน้าที่รัฐบาลเมื่อถูกจับ รูปแบบดังกล่าว วิทยากร บุญเรือง ได้ระบุว่าเป็นการจ้างงานแบบ “กึ่งบังคับ – กึ่งตัวประกัน” (น. 90)
แม่สอดเป็นเหมือนพื้นที่แรกของการรับแรงงานพม่า การปรับตัว เรียนรู้ภาษา ทักษะก่อนย้ายเข้าไปในเมืองชั้นใน ส่วนใหญ่คือกรุงเทพฯ เพราะค่าแรง และปัจจัยอื่นที่เอื้อต่อภาวะทางเศรษฐกิจมากกว่า แรงงานในแม่สอดจึงมีการไหลเข้าออกอยู่ตลอดเวลา ดังนั้นการยึดเอกสารโดยนายจ้างจึงเป็นกลไกเพื่อเก็บแรงงานไว้
การทำงานในแม่สอดมีหลายลักษณะดังนี้
แรงงานในโรงงาน ได้แก่ โรงงานผลิตเสื้อผ้าสำเร็จรูป กระจายตัวอยู่ใกล้ชุมชนเมืองแม่สอด ริมแม่น้ำเมย และต่างอำเภอมากกว่าสามร้อยโรงงาน มีที่พัก และอาหาร แต่จะมีการเรียกเก็บเงินเป็นรายเดือนแตกต่างกันไป บางโรงงานมีการเรียกเก็บค่าอื่น ๆ เพิ่มเติม เช่น ค่าความปลอดภัย นอกจากนี้ยังมี โรงงานแปรรูปผลผลิตทางการเกษตร แปรรูปเฟอร์นิเจอร์ไม้ ค่าจ้างมีสองลักษณะ คือ รายเดือน และแบบเหมาชิ้นงาน
แรงงานในภาคเกษตร อยู่พื้นที่รอบนอก และอำเภอตามแนวตะเข็บชายแดน เช่น ไร่กุหลาบ ไร่ข้าวโพด แรงงานเหล่านี้ได้รับอนุญาตให้สร้างที่พักในพื้นที่เกษตร อาจเป็นครอบครัว หรือเครือญาติ เนื่องจากความต้องการแรงงานอยู่ประจำ เพื่อทำกิจกรรมการดูแลตลอดขั้นตอนการปลูก ส่วนใหญ่การจ้างงานเป็นลักษณะเหมารอบการผลิต
งานบริการ ส่วนใหญ่จะอยู่ในเขตเมือง ได้แก่ การขายของหน้าร้าน พนักงานเสริฟ แม่ครัว และคนงานในโรงแรม และสถานบริการ แม่บ้าน และพนักงานขายในห้างสรรพสินค้า แรงงานส่วนใหญ่จะเป็นกลุ่มแรงงานวัยรุ่น มีทักษะบางอย่าง เช่น การสื่อสารได้หลายภาษา ทั้งภาษาไทย ภาษาอังกฤษ และกลุ่มชาติพันธุ์ต่าง ๆ
งานรับจ้างทั่วไป หรืองานใช้แรงงาน เช่น งานก่อสร้าง งานขนอ้อย งานแบกหาม โดยเฉพาะกิจกรรมในพื้นที่ท่าเรือ ส่วนใหญ่จะเป็นแรงงานชาย กลุ่มนี้ไม่จำเป็นต้องใช้ทักษะมากนอกจากความแข็งแรง และมีผู้เชี่ยวชาญคอยสั่งการอีกชั้นหนึ่ง
งานอิสระ มีหลากหลายประเภท เป็นกลุ่มงานทีต้องใช้ทักษะความสามารถ และเครือข่ายที่มีอยู่ค่อนข้างมาก เช่น งานค้าไม้เก่าของกลุ่มโรฮิงญา งานค้าพลอยของกลุ่มอพยพรุ่นแรกๆ ร้านอาหาร หรือกิจการค้าขายรายย่อย งานตัดเย็บเสื้อผ้าของกลุ่มแรงงานที่เคยทำงานโรงงานตัดเย็บเสื้อผ้า และมีทุนพอสำหรับการออกมาทำงานอิสระของตัวเอง เหล่านี้ไม่มีข้อมูลที่ชัดเจนถึงจำนวนของกิจกรรม ผู้ประกอบการ และพื้นที่ แต่มีให้เห็นอยู่ทั่วไปในเขตพื้นที่ชุมชน เขตเมือง และพื้นที่อยู่อาศัย (น. 92)
การทำงานอิสระของผู้เคลื่อนย้ายจากประเทศพม่า
การทำงานอิสระของผู้เคลื่อนย้ายจากประเทศพม่ามีหลากหลายรูปแบบ ทั้งการเปิดร้านเสริมสวย ตัดผม ค้าพลอย เปิดร้านตัดเย็บเสื้อผ้า ขายของชำ หาบเร่ แผงลอย โดยเฉพาะในเขตชุมชนที่มีชาวพม่าอาศัยอยู่เป็นจำนวนมาก รวมถึงพื้นที่เศรษฐกิจหลัก ย่านตลาดพาเจริญเชื่อมต่อตลาดศรีมอย เชื่อมกับบริเวณของชุมชนอิสลาม ชุมชนบ้านทุ่ง ชุมชนบัวคูณ และชุมชนวัดหลวง การกระจุกตัวของประชากรพม่าอย่างหนาแน่น ส่งผลต่อความต้องการพื้นฐานของคนพม่า ทั้งอาหารจากประเทศต้นทาง รวมถึงปฏิสัมพันธ์ระหว่างคนพม่าด้วยกัน (น. 92)
การทำงานอิสระของคนพม่าจะเน้นการค้าขาย และงานบริการ โดยเฉพาะการค้าขายสินค้าและบริการตามความต้องการของคนพม่า ไม่ว่าจะเป็นอาหาร ยารักษาโรค ผัก ผลไม้ เครื่องนุ่งห่ม ที่เป็นอัตลักษณ์เฉพาะกลุ่มชาติพันธุ์ (น. 93)
ย่านโรงงาน พื้นที่ของงานอิสระที่สามารถพบเห็นได้ ไม่ใช่เฉพาะพื้นที่ตลาดเท่านั้น ย่านที่อยู่อาศัยของผู้เคลื่อนย้ายจากประเทศพม่าจะมีร้านค้า มีกิจกรรมทางเศรษฐกิจให้พบเห็น เช่น ชุมชนปู่แดงมีโรงงานตัดเย็บเสื้อผ้าจำนวนสองแห่ง ด้านหน้าโรงงานจะมีแผงลอย ซอยใกล้โรงงานมีร้านขายของชำ และอาหารสด ร้านตัดเย็บเสื้อผ้า (น. 94)

ผู้เคลื่อนย้ายจากประเทศพม่าในแม่สอด มีการอยู่อาศัยช่วงเกิดปัญหาความไม่สงบ ตั้งแต่ก่อนการขีดเส้นแบ่งรัฐชาติ ความเป็นพื้นเมืองชายแดน มีผู้คนหลากหลายโดยเฉพาะการเป็นเส้นทางการค้าสำคัญเชื่อมต่อเมืองต่าง ๆ ทำให้เกิดการทำการค้า มีการเชื่อมสัมพันธ์กับคนท้องถิ่น แต่งงานข้ามไปมา กลายเป็นสายสัมพันธ์เครือญาติแน่นแฟ้น รวมถึงกลุ่มคนจีน มุสลิม กลุ่มคนไทยพื้นเมืองต่างก็มีการแต่งงานข้ามไปมา ร่วมทำธุรกิจเชื่อมโยงกัน

จักรพันธ์ ขัดชุ่มแสง (2543) พบว่า ระบบความสัมพันธ์ของคนในพื้นที่แม่สอดมีความทับซ้อนเชิงพื้นที่และชาติพันธุ์ สอดคล้องกับการศึกษาของ ไพรินทร์ มากเจริญ (2551) พบว่า การที่ผู้คนจากประเทศพม่าอพยพเข้ามาหลากหลายกลุ่ม ก่อให้เกิดการแบ่งแยกทางสังคมระหว่างคนในพื้นที่ กับกลุ่มแรงงานที่เคลื่อนย้ายเข้ามาใหม่ ทั้งในด้านเชื้อชาติ กลุ่มชาติพันธุ์ ภูมิศาสตร์ ศาสนา เพศ (น. 95)

หลายชุมชนในพื้นที่เขตเทศบาลมีประชากรพม่ามากกว่าคนท้องถิ่น การอยู่ร่วมกันจึงต้องมีการปรับตัวหลายอย่าง เพื่อการเอื้อประโยชน์ต่อกัน เช่น การเข้าทำงานก่อสร้างของคนพม่าที่รับช่วงต่อจากผู้รับเหมาคนไทย ค่าแรงของคนพม่าจะถูกกว่าผู้รับเหมาคนไทยจึงมีการจ้าง จากการต่อรองเรื่องราคาที่ถูกกว่า ทำให้ได้ประโยชน์ทั้งสองฝ่าย (น. 97)

นอกจากบัตรแรงงาน และหนังสือเดินทาง คนพม่าจะต้องมี “นายจ้าง” เพื่อการันตีการทำงาน ลูกจ้างหลายรายเมื่อจดทะเบียนแรงงานมีนายจ้างชัดเจนแล้ว เมื่ออยากเปลี่ยนงานก็ลาออกไปทำงานกับนายจ้างคนใหม่ โดยมีทั้งจดและไม่จดทะเบียนนายจ้างใหม่ ทว่าลูกจ้างกลุ่มหนึ่งจะลาออกเพื่อทำงานอิสระโดยไม่มี “นายจ้างรับจ้าง” เป็นกลยุทธ์เอื้อการทำงานอิสระของตนเอง

งานอิสระของคนพม่าในแม่สอดมีความซับซ้อน ในแง่ของการใช้ช่องว่างทางกฎหมาย การร่วมประโยชน์ระหว่างกัน การเอื้อประโยชน์ให้กัน รวมถึงการผ่อนผันเพื่อลดปัญหาในอนาคต รูปแบบงานอิสระสามารถทำได้เนื่องจากการ “จ่ายส่วย” ให้กับคนดูแลในพื้นที่ (น. 98)

เครือข่ายความสัมพันธ์ ผู้หญิงตัดเย็บเสื้อผ้าส่วนใหญ่ผ่านการทำงาน ประสบการณ์ชีวิต และความสัมพันธ์กับเพื่อนร่วมงาน นายจ้างหลากหลายรูปแบบ หลายคนรักษาความสัมพันธ์ไว้ เพื่อดึงมาเป็นกลุ่มลูกค้ามาตัดเย็บเสื้อผ้ากับพวกเธอ ผู้หญิงบางคนรับงานจากนายจ้างเดิมมาทำที่บ้าน บางคนมีการ “จ่ายเงิน” ให้นายจ้างเดิม เพื่อรองรับการเป็นลูกจ้าง “นายจ้างรับจ้าง” เป็นความสัมพันธ์ที่ถือว่าได้รับประโยชน์ทั้งสองฝ่าย ขณะที่กลุ่มที่เคยอยู่ในศูนย์พักพิงชั่วคราวจะใช้เครือข่ายความสัมพันธ์ ตัดเย็บเสื้อผ้าตามสั่งส่งไปให้ผู้เคลื่อนย้ายไปยังประเทศที่สาม และเป็นธุระจัดหาของใช้ตามความต้องการ (น.128)

ความสัมพันธ์ในครอบครัว แม้ผู้หญิงตัดเย็บเสื้อผ้าจะมีศักยภาพในการทำงาน และหาเงินเพื่อใช้สอย ดูแลครอบครัว แต่อำนาจทางการเงินของพวกเธอไม่สามารถทำให้เกิดการต่อรองเชิงอำนาจในครอบครัวของผู้หญิงพม่าได้ เนื่องจากเงื่อนไขสองประการ ได้แก่ เงื่อนไขความเชื่อทางศาสนาอิสลามที่มีความเชื่อว่า ผู้ชายเป็นผู้ดูแลสมาชิกในครอบครัว ทำหน้าที่ในการดูแลปกปักรักษาอำนวยความเป็นอยู่ของสมาชิกครัวเรือน ผู้หญิงจะทำหน้าที่ดูแลบ้าน อาหารการกิน และเด็ก บทบาทของชายหญิงในศาสนาอิสลามถูกถ่ายทอดมาจนปัจจุบัน ขณะที่ความเชื่อศาสนาพุทธ โดยเฉพาะสังคมพม่า รศ. อุบลรัตน์ พันธุมินทร์ นักวิชาการด้านวัฒนธรรมพม่า อธิบายว่า สถานภาพของผู้หญิงพม่าด้อยกว่าเพศชาย โอกาสในการศึกษา ทำงาน และเลือกใช้ชีวิตจะน้อยกว่า ความเป็นหญิงถูกครอบให้อยู่ในกฎระเบียบทั้งจากสังคม และครอบครัว ผู้ชายจะเป็นใหญ่ มีอำนาจสูงสุดในครอบครัว ความเชื่อดังกล่าวส่งผลให้ผู้หญิงต้องให้ความเคารพผู้ชายซึ่งเป็นหัวหน้าครอบครัว เชื่อฟังคำชี้แนะ และการตัดสินใจ เงื่อนไขต่อมาคือ การเผชิญชีวิตในพื้นที่ โดยส่วนใหญ่พบว่าเดินทางมากับสายสัมพันธ์ครอบครัว เครือญาติ และส่วนใหญ่มี “ผู้ชาย” เดินทางมาก่อน ลูกและภรรยาจะตามมาทีหลัง บางกรณีเข้ามากับเครือญาติ หรือกลุ่มเพื่อนบ้าน การเดินทางใช้ระยะเวลานาน ระหว่างทางรอนแรมทำให้ผู้หญิงต้องพึ่งพิงผู้ชายในด้านความปลอดภัย และการติดต่อสื่อสาร เมื่อเดินทางมาตั้งรกรากอยู่ในแม่สอดแล้วยังคงต้องติดต่อสัมพันธ์กับนายหน้า หรือกลุ่มพ่อค้าที่เดินทางค้าขายเพื่อติดต่อกับบ้านเกิด เช่น การส่งเงิน หรือสิ่งของกลับบ้าน (น. 140)

การมีประชากรพม่าจำนวนมาก และการขยายตัวทางเศรษฐกิจการค้าในพื้นที่เขตแม่สอด ทำให้เกิดธุรกิจใหม่ของคนท้องถิ่น ได้แก่ ห้องแถว บ้านเช่า เพื่อรองรับคนพม่าโดยเฉพาะ และจากการสะท้อนของประธานชุมชนหลายท่าน ชี้ให้เห็นว่า การเคลื่อนย้ายเข้ามาของคนพม่าเป็นจำนวนมาก ก่อให้เกิดปัญหาหลายอย่าง เพราะขาดการควบคุม และการจัดระบบที่ดี การเปลี่ยนงาน และย้ายเข้า - ออกตลอดเวลาไม่สามารถควบคุมจำนวนคนได้ และยังมีปัญหาเกี่ยวกับสุขอนามัย และโรคติดต่อ เนื่องจากส่วนใหญ่ไม่ได้รับการฉีดวัคซีนป้องกันโรคติดต่อมาจากต้นทาง ปัญหาเรื่องความสะอาด การทิ้งขยะมูลฝอยไม่เป็นที่ เป็นทาง หรือทิ้งตามพื้นที่ว่างเปล่า และแม่น้ำลำคลอง การเสื่อมโทรมของพื้นที่จากการอยู่อาศัยกันอย่างแออัด ชุมชนแออัดหลายพื้นที่เป็นสถานที่ซ่อนของอาชญากร บางพื้นที่เป็นแหล่งมั่วสุม และยาเสพติด ซึ่งยากสำหรับการเข้าไปควบคุมของหน่วยงานรัฐหรือเอกชนอย่างทั่วถึง

ปัญหาดังกล่าวมักเกิดในพื้นที่เศรษฐกิจหลักมากกว่ารอบนอก หลายชุมชนมีมาตรการจัดการชุมชนในลักษณะพิเศษ บางชุมชนแบ่งออกเป็นโซนแล้วมอบหมายให้ตัวแทนคนพม่าในชุมชนที่สามารถสื่อสารภาษาไทยได้คล่องเข้ามาทำงานร่วมกับกรรมการชุมชนดูแลความเคลื่อนไหว บางชุมชนหากมีผู้เคลื่อนย้ายจากประเทศพม่าไม่มาก จะสรรหาตัวแทนเข้ามาทำงานร่วมกัน โดยมีรูปแบบการจัดการที่มีลักษณะพิเศษ เพื่อให้สามารถอยู่ร่วมกันได้ภายใต้ความแตกต่าง
ผู้ศึกษาได้จำแนกรูปแบบในการบริหารจัดการชุมชนตามความเข้าใจ จากการสัมภาษณ์ประธานชุมชน 20 ชุมชน ออกเป็นสามลักษณะ ดังนี้
ลักษณะที่หนึ่ง การดูแลปกครองเชิงโครงสร้าง ออกแบบโดยสำนักงานเทศบาล มีโครงสร้างการบริหารจัดการเป็นรูปแบบของคณะกรรมการชุมชน มีคณะกรรมการชุมชนฝ่ายต่าง ๆ ทำหน้าที่ดำเนินกิจกรรมตามโครงสร้างการสั่งงาน และแผนงานกิจกรรมประจำปี ประสานงานกับเจ้าหน้าที่โดยตรง พบในชุมชนขนาดเล็ก จำนวนประชากรท้องถิ่น และผู้เคลื่อนย้ายจากประเทศพม่าไม่มาก
ลักษณะที่สอง การดูแลปกครองแบบยืมมือ เป็นการใช้กลไกการปกครองเชิงโครงสร้างที่มีอยู่แล้วเข้ามาทำงาน โดยจะทำงานร่วมกับผู้เคลื่อนย้ายมาจากประเทศพม่า มอบหมายบทบาทหน้าที่ให้เป็นครั้งคราวในการช่วยกันดูแลชุมชน เช่น การมอบหมายในทำหน้าที่ประกาศเสียงตามสายเป็นภาษาพม่า หรือการเข้าไปประชาสัมพันธ์ที่ทางการต้องการแจ้งให้ผู้เคลื่อนย้ายจากพม่าทราบ กลไกนี้มักพบในพื้นที่ที่มีผู้เคลื่อยย้ายจากประเทศพม่าเป็นจำนวนมาก และมีลักษณะเคลื่อนย้ายเร็ว ดังนั้น การยืมมือผู้เคลื่อนย้ายจากประเทศพม่าเข้ามาช่วยจึงเป็นการพยายามปรับตัวของคณะบริหารชุมชนเพื่อให้สามารถอยู่ร่วมกันได้ และเกิดความเข้าใจที่ถูกต้องตรงกัน เนื่องจากกรรมการชุมชนไม่สามารถพูดภาษาพม่าได้ในระดับดี
ลักษณะที่สาม การดูแลปกครองแบบร่วมมือ เป็นการบริการจัดการชุมชนภายใต้ลักษณะพิเศษ เป็นลักษณะของการแต่งตั้งมอบหน้าที่ให้ผู้เคลื่อนย้ายจากประเทศพม่าในการประสานงานในพื้นที่ย่อย อาจมีการแบ่งโซนพื้นที่ออกเป็นหน่วยย่อย เพื่อง่ายต่อการจัดการ จากนั้นมอบหมายให้บุคคลใดบุคคลหนึ่งทำหน้าที่ดูแลความเรียบร้อยเป็น “ผู้นำ” ในโซนนั้น บทบาทหน้าที่ดังกล่าวจะมีชื่อเรียกแตกต่างกันออกไป บางชุมชนอาจเรียกว่า “ผู้ใหญ่บ้านพม่า” หรือ “ผู้ประสานงานโซน” อีกทั้งการออกแบบของแต่ละชุมชนจะแตกต่างกันออกไปตามลักษณะพื้นที่ แต่มีลักษณะร่วมคือการดึงเอาผู้เคลื่อนย้ายจากประเทศพม่าเข้ามาทำงานร่วมกับกรรมการชุมชนที่ได้รับการแต่งตั้งอย่างเป็นทางการ เพื่อช่วยกันดูแลความเรียบร้อยในพื้นที่ ทั้งเรื่องคุณภาพชีวิต อาชญากรรม และการแจ้งข่าวสารต่าง ๆ (น. 89)

พื้นที่เขตเทศบาลแม่สอดมีผู้คนหลากหลายวัฒนธรรมอาศัยอยู่ร่วมกัน มีความเป็นพหุสังคม ชาวพม่านับถือศาสนาพุทธ อิสลาม และศาสนาคริสต์ มีการประกอบพิธีกรรมทางศาสนาในพื้นที่ต่าง ๆ เช่น การจัดขบวนแห่กฐินของชาวพม่า มีทั้งชาวไทย และกลุ่มชาติพันธุ์อื่นเข้าร่วมทำบุญที่วัดด้วย และประกอบพิธีกรรมทางศาสนาอิสลามในมัสยิด เหล่านี้ เป็นการเชื่อมสัมพันธ์ของกลุ่มคนนับถือศาสนาเดียวกัน แม้จะมาจากต่างพื้นที่

เสื้อผ้าตัดเย็บเองตามอัตลักษณ์ของคนพม่าสำหรับสวมใส่ในชีวิตประจำวัน หรือเข้าร่วมพิธีกรรมสำคัญ ได้แก่ ซิ่น หรือกระโปรงยาวมีลวดลายลุนตยายาวคลุมข้อเท้า และเสื้อรัดรูปของผู้หญิง ส่วนผู้ชายจะเป็นเสื้อเชิ้ตหรือเสื้อยืดสีพื้นกับโสร่งลายตาราง ลักษณะของงานตัดเย็บเสื้อผ้าเองที่บ้าน จะเป็นการตัดเย็บตามความต้องการของลูกค้า ราคาจะขึ้นอยู่กับความประณีต และคุณภาพของผลงาน เสื้อผ้าที่สวมใส่ในชีวิตประจำวัน เช่น เสื้อเข้ารูป ชุดเซ็ต กระโปรงยาว ผ้าซิ่น หรือชุดสำหรับร่วมงานบุญประเพณีสำคัญ

การแต่งกายและการดำรงอยู่ขอเสื้อผ้าตามวิถีคนพม่า

กระบวนการสะสมและการใช้ทุนเพื่อสนับสนุนการดำรงชีวิตของผู้หญิงตัดเย็บเสื้อผ้าที่บ้าน

สถานะบุคคล เงื่อนไขหรือช่องทางในการดำรงชีวิตในพื้นที่ชายแดน

1. ประสบการณ์จากการเดินทาง การเดินทางโดยการอพยพเข้ามาพร้อมเครือญาติ เข้ามาพร้อมเพื่อน หรือการเข้ามาโดยมีนายจ้างเป็นคนพามา
2. ประสบการณ์ของการผ่านงานหลายประเภทและหลายพื้นที่ เช่น งานแม่บ้าน งานขายของ งานค้าพลอย บริการร้านอาหาร หรือบางคนอาจมีการทำอาชีพอิสระมาก่อน
3. ประสบการณ์ในค่ายพักพิงชั่วคราว หลายคนได้เดินทางมาในช่วงของความไม่สงบ เข้าสู่ค่ายพักพิง ทำให้พวกเธอได้รับรู้กระบวนการทำงานขององค์กรพัฒนาเอกชน ซึ่งพวกเธอใช้ในการสานสัมพันธ์เพื่อพัฒนางานตัวเองในเวลาต่อมา
4. ประสบการณ์การถูกโกงค่าจ้าง การเผชิญกับสถานการณ์นี้ บางคนก็ได้ทำการต่อสู้ ฟ้องร้อง ขอความช่วยเหลือจากองค์กรพัฒนาเอกชน แต่พวกเธอส่วนใหญ่เลือกที่จะเปลี่ยนงานมากกว่าการต่อสู้เพื่อให้ได้รับสิทธิ
5. ประสบการณ์การถูกตรวจจับ การตรวจจับนั้นเกิดขึ้นบ่อยครั้งในเมืองแม่สอด โดยเฉพาะก่อนออกมาตรการขึ้นทะเบียนแรงงาน หลายคนกลัวการถูกจับและส่งตัวกลับ ทำให้พวกเธอต้องเรียนรู้ในการอยู่อย่างมีหลักประกัน

แผนการเพื่อการดำเนินชิวิตในอนาคต

- สรุปย่อลักษณะของชุมชนในเขตเทศบาลนครแม่สอด (น. 53)
- แสดงประมาณการประชากรพม่าในเขตเทศบาลนครแม่สอดเทียบกับประชากรไทย (น. 85)
- การประเมินจำนวนของผู้หญิงตัดเย็บเสื้อผ้าในแต่ละชุมชนในเขตเทศบาล (น. 125)
- กรอบแนวคิดในการศึกษา (น. 26)
- ร้ายขายผ้าเมตร ย่านตลาดพาเจริญ (น. 46)
- ร้านขายเสื้อผ้า และผ้าเมตร ในบริเวณตลาดพาเจริญ (น. 47)
- ร้านค้าในตลาดพาเจริญ (น. 48)
- ตลาดนัดวันศุกร์ (น. 49)
- แผนที่เทศบาลนครแม่สอด และชุมชน 20 ชุมชน (น. 52)
- กระบวนการคัดกรอง ให้ความรู้ และส่งกลับ ณ ด่านตรวจคนเข้าเมืองแม่สอด (น. 60)
- แผนที่ย่านเศรษฐกิจหลัก (น. 77)
- งานค้าขาย งานอิสระที่เป็นที่นิยมของคนพม่าในแม่สอด (น. 92)
- ย่านโรงงานตัดเย็บเสื้อผ้าแห่งหนึ่ง ในชุมชนประชารักษ์ (น. 99)
- ขบวนแห่กฐินของคนพม่าในแม่สอด ที่ตลาดพาเจริญ (น. 109)
- กลุ่มผู้มาประกอบพิธีกรรมทางศาสนา ที่วัดแม่สอดหน้าด่าน (น. 110)
- เจ้าสาวสวมใส่ชุดแต่งงาน ที่ตัดเย็บโดยนีรดา (น. 111)
- หนังสือแบบเสื้อผ้า รูปแบบพม่า (น. 118)
- โปสเตอร์แบบเสื้อผ้ารูปแบบพม่า (น. 118)
- หนังสือแบบเสื้อผ้ารูปแบบสมัยใหม่ (น. 118)
- การเย็บต่อหัวซิ่นที่บ้านมานาบี (น. 119)
- การตัดเย็บเสื้อชิ้นเดียวที่บ้านมะโก (น. 119)
- ชุดเซตที่บ้านมะบี (น. 119)
- ชุดเดรสที่บ้านนีรดา (น. 119)
- เสื้อที่ลูกค้ามาตัดที่บ้านมะเม (น. 119)
- เสื้อที่ลูกค้ามาตัด ที่บ้านขิ่นมะเส่ (น. 119)
- ชุดยาวตามแบบอิสลามพร้อมผ้าคลุมหน้า ที่ซามาดา (น. 120)
- ชุดยาวตามแบบอิสลามที่บ้านเลเล (น. 120)
- แผนที่แสดงเมืองต่าง ๆ ในประเทศพม่า (น. 123)
- เพจ Everfine Fashion ของนีรดา (น. 160)
- เสื้อผ้าที่ลูกค้าจากออสเตรเลียสั่งตัดเย็บ (น. 160)
- เสื้อผ้าที่ลูกค้าจากอเมริกาสั่งตัดเย็บ (น. 160)
- เสื้อผ้าที่ลูกค้าจากออสเตรเลียสั่งตัดเย็บ (น. 161)
- เสื้อผ้าที่ลูกค้าในชุมชนบัวคูณมาตัดเย็บ (ชุดผู้หญิง) (น. 161)
- บ้านของมะบี (น. 166)
- บ้านของตัวญีดาซามาดา (น. 175)
- ยาญาดาและลูก ๆ ในบ้านเช่าของเธอ (น. 176)
- บ้านของอามีนา (น. 177)
- บ้านของมะโก (น. 177)
- บ้านของตื่นเทว (น. 178)