| |
Princess Maha Chakri Sirindhorn Anthropology Centre
Ethnic Groups Research Database |
|
Record |
 |
 |
| Subject |
มอญ พิพิธภัณฑ์พื้นบ้าน ทุนทางสังคม ศูนย์เรียนรู้ จังหวัดกรุงเทพมหานคร ภาคกลาง ประเทศไทย |
| Author |
สุวัฒน์ชัย สวัสดิผล |
| Title |
ทุนทางสังคมกับการจัดการศูนย์เรียนรู้ : กรณีศึกษาพิพิธภัณฑ์ชุมชนมอญบางกระดี่ เขตบางขุนเทียน กรุงเทพมหานคร |
| Document Type |
วิทยานิพนธ์ |
Original Language of Text |
- |
| Ethnic Identity |
มอญ รมัน รามัญ,
|
Language and Linguistic Affiliations |
- |
Location of
Documents |
ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร
[เอกสารฉบับเต็ม] |
Total Pages |
162 |
Year |
2552 |
| Source |
มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ |
| Abstract |
ชุมชนมอญบางกระดี่มีประวัติศาสตร์ความเป็นมากว่า 132 ปีมีอัตลักษณ์ทาวัฒนธรรมที่ได้รับสืบทอดจากบรรพบุรุษ ส่วนความเป็นชุมชนมอญที่เข้มแข็งทางวัฒนธรรมดำรงอยู่ได้เพราะระบบเครือญาติ รวมทั้งการมีผู้นำที่กล้าเปลี่ยนแปลง เสียสละ การมีระบบครอบครัวขยาย ถือเป็นองค์ประกอบด้านทุนสังคมสำคัญที่มีส่วนช่วยให้ดำรงอยู่ได้ท่ามกลางการเปลี่ยนแปลงของกระแสโลกาภิวัฒน์ |
|
| Focus |
ผู้ศึกษาต้องการอธิบายถึงพัฒนาการของชุมชนตั้งแต่ช่วงของการย้ายถิ่นมาตั้งถิ่นฐานได้รับผลกระทบจากกระแสโลกาภิวัฒน์ที่เข้ามาในในชุมชนและช่วงการลดคุณค่าประเพณี ความเชื่อ ภูมิปัญญาที่มีอยู่ในรูปแบบวัตถุ สิ่งของที่จับต้องได้หรือการเล่าเรื่องผ่านตำนาน เกิดเป็นศูนย์เรียนรู้ในการฟื้นฟูวัฒนธรรมชุมชน เพื่อทำให้เห็นกลวัตของกระบวนทุนทางสังคมในการจัดการศูนย์การเรียนรู้ |
|
| Theoretical Issues |
ผู้ศึกษาใช้แนวคิดเรื่องพิพิธภัณฑ์ชุมชน ศูนย์เรียนรู้ ชุมชนและทุนทางสังคม มาเป็นแนวทางและกรอบในการศึกษาเพื่อทำให้เห็นบทบาทที่สำคัญของศูนย์เรียนรู้ ก่อนทำการวิเคราะห์เพื่อให้เห็นแนวทางการฟื้นฟูศูนย์เรียนรู้ดังกล่าวภายใต้บริบทการเปลี่ยนแปลงจากกระแสโลกาภิวัฒน์อย่างเป็นพลวัต |
|
| Ethnic Group in the Focus |
|
| Study Period (Data Collection) |
ขอบเขตช่วงเวลาการย้ายถิ่นก่อนปี พ.ศ. 2515 ช่วงผลกระทบการพัฒนา ราวปี พ.ศ. 2515-2538 และการตั้งศูนย์เรียนรู้นับจาก ปี พ.ศ. 2539-2552 โดยเน้นการทำงานภาคสนาม |
|
| History of the Group and Community |
การตั้งถิ่นฐานของ ชาวมอญ บ้านบางกระดี่ แขวงแสมดำ เขตบางขุนเทียน กรุงเทพมหานคร ไม่มีหลักฐานบันทึก ไว้เป็นลายลักษณ์อักษรชัดเจน การอพยพ ของชาวมอญในชุมชนอื่นๆ เช่น ชาวมอญพระประแดง จังหวัดสมุทรปราการ ชาวมอญเกาะเกร็ด จังหวัดนนทบุรี และชาวมอญสามโคก จังหวัดปทุมธานี เป็นต้น ซึ่งมีการอพยพเข้ามาอย่างเป็นทางการ และเป็นที่ต้องประสงค์ของพระมหากษัตริย์ในยุคนั้นๆ เพื่อเป็นแรงงาน ทำราชการ และสร้างความเข้มแข็ง ของพระราชอาณาจักร โปรดฯ ให้จัดที่อยู่ให้เป็นหลักแหล่ง รวมทั้งมีการบันทึกการอพยพไว้อย่างเป็นทางการ แตกต่างจากชาวมอญบ้านบางกระดี่ เพราะชาวมอญที่บางกระดี่ไม่ได้อพยพโยกย้ายมาจากเมืองมอญโดยตรง อย่างชาวมอญในชุมชนอื่นๆ แต่คาดว่า เป็นการอพยพมาจากชุมชนที่เป็นชุมชนมอญอยู่แล้วของเมืองไทย เป็นการอพยพเพื่อหาหลักแหล่งทำมาหากินแห่งใหม่ เนื่องจากถิ่นเดิมแออัดยัดเยียด ขาดแคลนพื้นที่ทำกินและแสวงหาแหล่งทรัพยากรใหม่ๆ โดยสันนิษฐานได้ว่า ชาวมอญ ที่บ้านบางกระดี่ส่วนใหญ่ แพร่กระจายมาจากชุมชนมอญ ในจังหวัดสมุทรสาคร เพราะชุมชนมอญเก่าแก่อย่างสมุทรสาคร มีหลักฐานการตั้งชุมชนมาอย่างน้อยตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 3เนื่องจากชุมชนมอญที่มหาชัยและคลองสุนัขหอน เป็นชุมชนมอญขนาดใหญ่ ต่อมาในระยะหลัง เกิดความแออัดขาดแคลนที่ทำมาหากิน จึงมีการขยับขยาย เพื่อจับจองที่ทำกินยังแหล่งใหม่ ที่มีทรัพยากรอุดมสมบูรณ์กว่าที่บางกระดี่ ซึ่งเมื่อย้ายมาอยู่ที่ใหม่แล้ว ยังสามารถประกอบอาชีพเดิม อย่างที่เคยเมื่ออยู่ที่มหาชัยและคลองสุนัขหอนได้ คือเย็บจาก ตัดฟืน เผาถ่าน อีกทั้ง ใกล้แหล่งค้าขายสินค้าเหล่านั้นคือ ปากเกร็ด สามโคก ที่ต้องการฟืนและจาก ในการทำเครื่องปั้นดินเผา ต่อมาในระยะหลัง เมื่อมีการติดต่อค้าขายกันระหว่างชุมชนมอญ จึงมีชาวมอญอีกส่วนหนึ่ง โยกย้ายมาอยู่ที่บางกระดี่เพิ่มเติม จากการแต่งงาน และการค้าขายประกอบอาชีพ กับชาวมอญสามโคก ปากเกร็ด พระประแดง และย่านบางไส้ไก่ กรุงเทพมหานคร (หน้า, 57-76) |
|
| Settlement Pattern |
ชาวมอญบางกระดี่จะปลูกบ้านเป็นแนวตามขวางคลองสนามชัยทั้งสองฝั่งอย่างหนาแน่น ลักษณะของบ้านเรือนนั้นคล้ายๆ กับบ้านของคนไทย คือ เป็นเรือนไทยไต้ถุนสูง ซึ่งทำด้วยไม้ทั้งหลัง และที่เป็นครึ่งตึกครึ่งไม้รวมถึงเรือนแบบเก่าที่มุงด้วยใบจากและฝาบ้าน ยังเป็นฝาจาก บ้านของชาวมอญบางกระดี่จะมีเสาเรือนที่สำคัญอยู่ 3 เสา คือ เสาแรก หรือ เสาเอก เรียกว่า "เสาตัวผู้" เป็นเสาผีบรรพบุรุษหรือที่เรียกว่าเสา (ปะ-หนก) เสาที่สอง เป็นเสาโท ชาวมอญบางกระดี่เรียกว่า "เสาตัวเมีย" (ฮะ-ยาง-เบอะ) และเสาที่สาม เป็นเสาพระซึ่งจะอยู่ทางทิศตะวันออกของตัวบ้าน ในกรณีที่จะขยายบริเวณบ้านให้กว้างออกไปนั้น ตามโบราณที่ยึดถือกันมาคือให้ขยายได้เฉพาะด้านที่อยู่ทิศเหนือ ทิศตะวันตก และทิศใต้เท่านั้น ส่วนทางทิศตะวันออก ห้ามขยายเด็ดขาด ในกรณีที่มีการสร้างบ้านหลังที่สองที่ต่อเติมจากหลังแรกนั้น พื้นบ้านและหลังคาจะต้องต่ำจากหลังแรกด้วย สิ่งที่น่าสังเกตอีกอย่างหนึ่ง คือ บ้านทุกหลังจะมีบันไดขึ้นลงไว้หน้าบ้าน ทั้งนี้ได้รับการบอกเล่าจากชาวบ้านว่า เพื่อสะดวกในการนำศพออกจากบ้าน เพราะประเพณีของชาวมอญบางกระดี่ที่ปฏิบัติกันมานั้นไม่นิยมนำศพลอดใต้ถุนบ้าน ถ้าบ้านไหนไม่มีบันไดนอกตัวบ้านนั้นก็จะทำทางโดย เจาะช่องไว้สำหรับนำศพออกจากเรือน ไม่นิยมนำศพออกทางประตู เชื่อว่าไม่เป็นมงคล ส่วนภายในตัวบ้าน ภายในเรือนจะมีเสาผีหรือเสา (ปะ-หนก) ซึ่งคนมอญเชื่อว่าเป็นที่สิงสถิตย์ของผีบรรพบุรุษในตัวของเสา ชาวมอญบางกระดี่จะไม่ตอกตะปูเด็ดขาดและจะนำพวงมาลัย ผ้าสามสี ปิดทอง สำหรับเคารพบูชา (หน้า, 57-76) |
|
| Economy |
คนมอญบางกระดี่ในอดีตมีอาชีพทำฯ ไม้ฟืน เย็บจาก เมื่อได้ผลผลิตส่วนเกินความต้องการของชุมชน จะนำไปแลกเปลี่ยนกับชุมชนใกล้เคียง อาจแลกเปลี่ยนในฐานสินค้า ซื้อขาย หรือแลกเปลี่ยนสิ่งของต่อสิ่งของ โดยเฉพาะใบจาก ซึ่งมีความสำคัญในการแลกเปลี่ยนกับสินค้าพวกน้ำตาลจากนอกชุมชน การที่คนมอญบางกระดี่ผลิตไม้ฟืนยังส่งขายให้กับกลุ่มคนมอญที่เกาะเกร็ดใช้ผลิตเครื่องปั้นดินเผา เกิดการปฏิสัมพันธ์กับกลุ่มคนมอญต่างพื้นที่ อาจกล่าวได้ว่า วิถีคนมอญบางกระดี่มีระบบการผลิตที่ผูกพันกับทรัพยากรธรรมชาติในชุมชนและนับเป็นอาชีพหลักที่สำคัญของชุมชน คือ การเย็บจาก และทำฟืน (หน้า, 59-62) |
|
| Social Organization |
ชุมชนมอญบางกระดี่เกิดจากการย้ายถิ่นของผู้คนในพื้นที่ใกล้เคียง ทำให้เมื่อเกิดการรวมตัวเป็นชุมชนจึงได้สร้างกฎเกณฑ์ร่วมกัน เนื่องจากคนมอญมีการสืบทอดผ่านระบบเครือญาติ การเคร่งครัดศาสนา การอยู่เป็นครอบครัวขยาย มีการนับถือผีบรรพบุรุษ สิ่งเหล่านี้ เป็นบรรทัดฐานทางสังคมทำให้คนมอญดำรงอยู่ได้ โดยเฉพาะมีการเข้าถึงฐานทรัพยากรอย่างเสมอภาค ทำให้ลดปัญหาความขัดแย้งในชุมชนขึ้น เช่น การใช้ประโยชน์จากป่าโกงกาง เป็นต้น (หน้า, 67-70) |
|
| Belief System |
การนับถือผีเป็นประเพณีที่สืบเนื่องมาจากบรรพบุรุษที่อพยพมาจากสมุทรสาครเข้ามายังบางกระดี่ เพื่อให้รู้จักกันในหมู่เครือญาติ ถือเป็นความโชคดีที่ทำให้เรารู้จักว่าตัวเองเป็น “มอญ” การนับถือผีทำให้เราไม่กลัวเพราะเรามีผี และ การนับถือผีแต่ละตระกูลไม่เหมือนกัน เช่น บางตระกูลมีการเลี้ยงผีปีละครั้ง หรือ สองปีครั้งหรือสิบปีครั้งแล้วแต่ตระกูลจะปฏิบัติสืบต่อกันมาหรือได้สัญญาไว้กับผีบรรพบุรุษการเลี้ยงผี (ฮะ-จิ-ปะ-หนัก) หรือเลี้ยงผีบรรพบุรุษ อาหารเลี้ยงผี หนึ่งสำรับ เรียกว่า “มัว-คาน” สองสำรับ เรียกว่า “บา-คาน” สามสำรับ เรียกว่า “ปั๊ว-คาน” การเตรียมก่อนถึงพิธีการเลี้ยงผี เลี้ยงแบบธรรมดา เราต้องตั้งเครื่องเซ่นสำรับกับข้าว เลี้ยงแบบเชิญเข้าทรงในร่างของคนทรง เราต้องตั้งเครื่องเซ่นสำรับกับข้าวเช่นกัน ในการใช้ร่างทรงนั้นก็เพื่อประโยชน์ในการสอบถามผีบรรพบุรุษได้ด้วยว่าเราปฏิบัติถูกต้องหรือเปล่า หรือเพื่อเป็นการทำนายทายทักเกี่ยวกับการทำการเกษตร พิธีการเลี้ยงผี เรียกอีกอย่างว่า “กินทั้งนั่ง” จะทำพิธีหน้าเสาผี (เสาเอกของบ้าน) ต้องนัดเวลาของคนทรงเนื่องจากในวันพระจะไม่สามารถทำพิธีได้ เมื่อนัดคนทรงได้แล้ว ก่อนถึงวันงานเลี้ยงผีเราต้องไปหาเต่ากี่ตัวแล้วแต่ว่าสืบทอดมาอย่างไร แต่มีหลักเกณฑ์อยู่ว่า เพิ่มได้แต่ลดลงไม่ได้ในเรื่องของสำรับสำหรับเลี้ยงผีที่สำคัญ คือ เต่า ไก่ กล้วย มะพร้าวอ่อน เหล้าขาว ข้าวเหนียวกวนน้ำตาลปี๊ป น้ำเปล่า ผลไม้ชนิดต่างๆ ที่หาได้ ขนมผีชนิดต่างๆ ส่วนการรำผีมอญเป็นประเพณีการรำบวงสรวงบรรพชน ซึ่งผีของคนมอญแบ่งออกคร่าวๆเป็น ผีบรรพชนคือผีปู่-ย่า ผีตา-ยาย ญาติผู้ใหญ่ที่เสียชีวิตไป ส่วนผีคือผีร้าย ผีต้นกล้วย ผีตานี ผู้จอมปลวก ผีเจ้าที่ การรำผีหมายถึงการรำให้แก่ผีบรรพชน ที่ป้องปักดูแลเรา โดยปกติคนมอญถือว่าเมื่อเกิดมาจะมีผีอยู่กับตัวหรือในสายเลือดอยู่แล้ว แต่คนที่ได้รับการสืบทอดให้เป็นผู้ดูแลผีบรรพชนจะเป็นลูกคนชายโตของตระกูล |
|
| Education and Socialization |
วัดคือศูนย์กลางแหล่งบ่มเพาะปัญญาและถ่ายทอดความรู้ คนมอญบางกระดี่ใช้หลักการทางพุทธศาสนามาปฏิบัติจนเป็นจารีตของชุมชนเกิดกฎเกณฑ์ในการควบคุมคนทางสังคม รวมถึงทำให้เกิดการเรียนรู้หลักการอู่ร่วมกัน นอกจากนี้ วัดยังเป็นแหล่งถ่ายทอดภาษามอญผ่านหลักคำสอนทางศาสนา ปรากฏการณ์เหล่านี้สะท้อนให้เห็นบทบาทของพระสงฆ์ที่มีอิทธิทางความคิดของคนมอญบางกระดี่เป็นอย่างมาก ในอดีต ครั้งยังไม่ก่อตั้งโรงเรียนวัดบางกระดี่ ชาวบ้านจะเรียนและได้รับการขัดเกลาความรู้ต่างๆ ผ่านวัดบางกระดี่ นอกจากนี้ ยังมีพิพิธภัณฑ์มอญบางกระดี่เป็นที่เก็บสะสมรวบรวมภูมิปัญญา และความเป็นมา ของชุมชนตั้งแต่อดีตจนปัจจุบัน (หน้า, 70-71) |
|
| Art and Crafts (including Clothing Costume) |
การแต่งกายในชีวิตประจำวันของชาวมอญบางกระดี่ไม่แตกต่างจากชาวไทยในสมัยนี้ ผู้ชายนุ่งกางเกงขาสั้นหรือขายาวสามเสื้อเชิ้ตหรือเสื้อยืดตามสมัย ผู้หญิงแต่งกายตามสมัยนิยมของแต่ละวัย การแต่งกายตามประเพณีทำเมื่อมีงานประเพณีหรือเทศกาล เช่น ตรุษ สงกรานต์ เข้าพรรษา เป็นต้น เมื่อถึงเวลานั้น ฝ่ายชายจะนุ่งโสร่งตราหมากรุกสวมเสื้อกุยเฮงมีผ้าพาดไหล่ ฝ่ายหญิงจะนุ่งซิ่นสวมเสื้อลูกไม้ตัดตามนิยมและมีผ้าสไบ ผู้สูงอายุอาจนุ่งโจงกระเบนหรือนุ่งซิ่นสวมเสื้อผ่าอกตัดด้วยผ้าลูกไม้หรือผ้าชนิดอื่นๆ และผ้าสไบเฉียงเช่นกัน ผ้าพาดหรือผ้าสไบสำหรับฝ่ายชายนั้น จะมีวิธีพาดสำหรับผ้าพาดหรือผ้าสไบนี้อาจจะกล่าวได้ว่าเป็นสัญลักษณ์ของเครื่องแต่งกายของชาวมอญ เฉพาะชาวมอญทุกเพศทุกวัย แม้ไม่แต่งกายตามประเพณีเมื่อวัยเด็กก็จะยังคงใช้ผ้าพาดแบบสไบเฉียงทุกคน เป็นการแสดงความสุภาพต่อพระภิกษุสงฆ์ ทั้งยังเป็นผ้ากราบ (หน้า, 73-76) |
|
| Ethnicity (Ethnic Identity, Boundaries and Ethnic Relation) |
อัตลักษณ์สำคัญของคนมอญบางกระดี่ คือ ความเชื่อเรื่องผีบรรพบุรุษ โดยมีพิธีรำผีมอญประกอบความเชื่อดังกล่าวที่ทำให้เกิดอัตลักษณ์เฉพาะกลุ่มชน |
|
| Social Cultural and Identity Change |
การรำผีในแต่ละครั้งจะมีค่าใช้จ่ายค่อนข้างสูง เนื่องจากต้องรำกันหลายวันหลายคืน ในวรรณคดีราชาธิราชมีการกล่าวถึงการรำผี มีการรำกันถึงเจ็ดวันเจ็ดคืน แต่ในปัจจุบันเพื่อประหยัดค่าใช้จ่ายจะลดการรำเหลือเพียงวันเดียว ส่วนไนรัฐมอญประเทศเมียนม่ามีการรำเพียงครึ่งวัน การรำผีจะประกอบด้วยดนตรีปีพาทย์ประกอบท่ารำ เครื่องแต่งกายที่ใช้จะแตกต่างกันไปในแต่ละท่าแต่ละเพลงที่รำ โดยผู้ที่ประกอบพิธีกรรม จะเรียกว่า “โต้ง”ซึ่งจะเป็นผู้ควบคุมพิธีทั้งหมด โดยมีขั้นตอนพิธีมากกว่า 40 ขั้นตอน การรำจะทำก็ต่อเมือคนในครอบครัวเจ็บป่วย คนในบ้านสูญหายออกจากบ้าน ในปัจจุบันจะมักนิยมใช้เพื่อบนบานสานกล่าวหากได้ผลสำเร็จตามที่ปรารถนา (หน้า, 150-157) |
|
| Map/Illustration |
แผนที่
แผนที่การตั้งถิ่นฐานของชุมชนมอญในกรุงเทพมหานครและปริมณฑล (หน้า, 62)
แผนที่ชุมชนมอญบางกระดี่ (หน้า, 68)
ตาราง
ตารางปฏิทินการทำนา ตัดฟืน ตัดจาก (หน้า, 68)
ตารางข้อมูลพัฒนาการชุมชนมอญบางกระดี่ (หน้า, 137)
ตารางสรุปกระบวนการทุนทางสังคมในการจัดศูนย์เรียนรู้ (หน้า, 141)
แผนภูมิ
แผนภูมิกระบวนการทุนทางังคมของชุมชนมอญบางกระดี่ยุคพึ่งตนเอง (หน้า, 77)
แผนภูมิกระบวนการทุนทางังคมของชุมชนมอญบางกระดี่ยุคพัฒนาความเจริญ (หน้า, 135)
แผนภูมิกระบวนการทุนทางังคมของชุมชนมอญบางกระดี่ยุคศูนย์เรียนรู้ (หน้า, 135) |
|
|
ค้นหาแบบละเอียด
