ในการศึกษานี้ ผู้เขียนมองสถาบันผู้นำและการปกครองตนเองของชาวเขาเผ่าแม้วบ้านขุนสถานในลักษณะโครงสร้างอำนาจทางการปกครอง 3ฝ่าย ซึ่งได้แก่ อำนาจการบริหาร อำนาจนิติบัญญัติและอำนาจตุลาการ  ผู้เขียนได้จำกัดขอบเขตประเด็นการศึกษาที่รูปและลักษณะของการปกครองตนเอง ที่มาของอำนาจในการปกครองผู้ที่ใช้อำนาจในการปกครองสภาพของหัวหน้าเผ่า รวมทั้งสถาบันต่างๆในการปกครองและฐานะทางการปกครองของประชาชน  ผู้เขียนเห็นว่า ในการปกครองตนเองของแม้วบ้านขุนสถาน “โหล่วย่าว”หรือหัวหน้าหมู่บ้าน และ”น่าจือเหว่าฮูเจ”หรือกลุ่มผู้อาวุโสในแสนเป็นผู้ใช้อำนาจในเชิงอำนาจบริหาร “จือเป้เส่งชั่วเต่อ”หรือที่ประชุมหมู่บ้านเป็นองค์การที่ใช้อำนาจแบบอำนาจนิติบัญญัติ และ”น่าจือเหว่าฮูเจา”หรือกลุ่มผู้อาวุโสในแสนกับ”โหล่วตัวเหน่งซาโปล้ว”หรือคณะกรรมการตัดสินข้อพิพาทขัดแย้งใช้อำนาจแบบอำนาจตุลาการ  ซึ่งลักษณะการใช้อำนาจทั้งสามนี้เกี่ยวพันกัน ไม่ได้แยกจากกันโดยเด็ดขาด 

          ศึกษารูปแบบและลักษณะการปกครองตนเอง ที่มาของอำนาจในการปกครอง ผู้ที่ใช้อำนาจในการปกครอง สภาพของหัวหน้าเผ่ารวมทั้งสถาบันต่างๆในการปกครองและฐานะทางการปกครองของประชาชนแม้ว (น.4-5)

         ในการศึกษานี้ ผู้เขียนมองสถาบันผู้นำและการปกครองตนเองของแม้วบ้านขุนสถานในลักษณะที่เป็นโครงสร้างอำนาจทางการปกครอง 3ฝ่าย ได้แก่ อำนาจการบริหาร อำนาจนิติบัญญัติและอำนาจตุลาการ  ทั้งนี้ผู้เขียนเห็นว่า  “โหล่วย่าว”หรือหัวหน้าหมู่บ้าน และ”น่าจือเหว่าฮูเจ”หรือกลุ่มผู้อาวุโสในแสนเป็นผู้ใช้อำนาจในเชิงอำนาจบริหาร “จือเป้เส่งชั่วเต่อ”หรือที่ประชุมหมู่บ้านเป็นองค์การที่ใช้อำนาจแบบอำนาจนิติบัญญัติ และ”น่าจือเหว่าฮูเจา”หรือกลุ่มผู้อาวุโสในแสนกับ”โหล่วตัวเหน่งซาโปล้ว”หรือคณะกรรมการตัดสินข้อพิพาทขัดแย้งใช้อำนาจแบบอำนาจตุลาการ  ซึ่งลักษณะการใช้อำนาจทั้งสามนี้เกี่ยวพันกัน ไม่ได้แยกจากกันโดยเด็ดขาด(น.72-73)  

ม้ง/แม้วดำ บ้านขุนสถาน อำเภอนาน้อย จังหวัดน่าน 

เก็บข้อมูลระหว่าง 25 มีนาคม – 12เมษายน พ.ศ.2509และ 17เมษายน – 10พฤษภาคม พ.ศ.2509

          แม้วบ้านขุนสถานอพยพมาจากประเทศลาวข้ามมายังบริเวณอำเภอเชียงของ แล้วอพยพลงมาทางใต้ ตอนแรกอาศัยอยู่บริเวณขุนน้ำงาวหรือต้นน้ำงาว ต่อมาย้ายมาอยู่บริเวณขุนน้ำลี้แล้วจึงย้ายมาอยู่ที่ขุนสถานหรือต้นน้ำของห้วยสถาน ระยะที่อยู่ในบริเวณขุนสถานนี้ ได้เคลื่อนย้ายกลับไกลับมาตามสันปันน้ำของแม่น้ำยมกับแม่น้ำน่านหลายครั้ง  ผู้เขียนสันนิษฐานว่าอาศัยอยู่ในบริเวณขุนสถานมาประมาณ 40-50ปี (น.23-24)

          ลักษณะบ้านเรือนของแม้วบ้านขุนสถานเหมือนกับบ้านคนจีนที่ทำสวนผักแถวชานกรุง เป็นบ้านชั้นเดียวติดพื้นดิน หลังคามุงด้วยใบปาล์มชนิดหนึ่งเรียกว่า “ก้อ” ฝาเรือนมีทั้งที่ใช้ไม้กระดาน ใช้ฟาก (ไม้ไผ่สับแผ่ออกเป็นแผ่น) แต่ส่วนมากใช้ใบก้อเช่นเดียวกับหลังคา บ้านส่วนใหญ่ไม่มีหน้าต่าง ตรงกลางหมู่บ้านมีโม่หินขนาดใหญ่ตั้งอยู่สำหรับให้ชาวบ้านใช้โม่แป้งข้าวโพด ข้างล่างลงไปมีบ่อน้ำสองบ่อมีหินก่อคร่อมบ่อ (ภาคผนวก ข. ,น.9-10)

          ประชากรบ้านแม้วขุนสถานมี 53หลังคาเรือน จำนวนประชากรระหว่างเดือนมีนาคม-พฤษภาคม พ.ศ.2509 มี  564คน เป็นคนในตระกูลหรือแสนโซ้ง 40%ของจำนวนประชากรทั้งหมด รองลงมาเป็นคนในแสนยั้งประมาณ 20%แสนเฮ้อประมาณ 14%แสนห่างประมาณ 12%  และแสนกือประมาณ 5% (น.22)

          การเพาะปลูก  แม้วใช้ที่ดินเพาะปลูกประมาณ 3-5ปี เมื่อดินเสื่อมความอุดมสมบูรณ์ก็จะละทิ้งที่ดินไม่ปลูกพืช ย้ายไปถางป่าแห่งใหม่สำหรับเพาะปลูก(น.7) แม้วบ้านขุนสถานทุกครอบครัวจะมีไร่อย่างน้อยหนึ่งแห่ง อยู่ห่างจากหมู่บ้านอย่างน้อย 2กิโลเมตร ไร่ของบางคนอาจจะห่างจากหมู่บ้านถึง 10กิโลเมตร ช่วงเดือนมีนาคม-เมษายนชาวบ้านจะเริ่มถางป่าโค่นต้นไม้แล้วปล่อยให้แดดเผาจนแห้งจึงเผาไฟ ประมาณเดือนพฤษภาคม-มิถุนายนเมื่อฝนเริ่มตกก็จะปลูกพืชโดยปลูกข้าวเป็นพืชหลัก นอกจากนั้นก็ปลูกข้าวโพด ข้าวฝ่าง มันเทศ มันสำปะหลัง และผักต่างๆ เช่น ฟักแฟง แตงโม ผักกาด ผักกะหล่ำ (น.26)
          การแลกเปลี่ยนสินค้า  เมื่อแม้วบ้านขุนสถานต้องการสินค้าจากคนไทยพวกเขาจะนำสิ่งของที่มีอยู่มาแลกกับพ่อค้าในจังหวัดแพร่ แม้วบางคนนำของป่า เช่น หนังสัตว์ กล้วยไม้ น้ำผึ้ง หวาย ผลไม้ป่า มาแลก สินค้าที่แม้วต้องการได้แก่ เกลือ ถ่านไฟฉาย น้ำมันเบนซินสำหรับใส่ไม้ขีดไฟ น้ำมันก๊าด ผ้าด้าย ตะกั่วดินปะสิว (น.27)

          ครอบครัวเครือญาติ  ผู้เขียนกล่าวว่าคำว่า “แสน”ในสังคมแม้วแสดงถึงความเป็นญาติ แม้วถือว่าคนที่เป็นสมาชิกหรืออยู่ในแสนเดียวกันนับถือผีเรือนข้างพ่อร่วมกันเป็นญาติกัน แม้วเรียกญาติพี่น้องข้างพ่อว่า“กือตี้”ถือว่าเป็นคนในแสนเดียวกัน ส่วนญาติพี่น้องข้างแม่เรียกว่า“เหน้งจัง”เป็นคนในแสนอื่น ทั้งนี้ในแต่ละแสนจะมีกลุ่มผู้อาวุโสเรียกว่า “น่าจือเหว่าฮูเจ” ดูแลสมาชิกในแสน สำหรับครอบครัวหนึ่งๆจะมีผู้ชายที่อาวุโสสุดเป็นเป็นผู้นำครอบครัว  บุตรชายที่แต่งงานแล้วจะอยู่เรือนพ่อแม่จนเมื่อพ่อแม่เสียชีวิต บุตรชายคนรองจึงจะแยกครอบครัวไปปลูกเรือนของตน ส่วนบุตรชายคนโตจะอยู่เรือนเดิมของพ่อแม่ (น.23,37-38)
          การแต่งงาน แม้วห้ามคนในแสนเดียวกันแต่งงานกัน ผู้ชายแม้วมีภรรยาได้หลายคน ภรรยาทุกคนมีฐานะเท่ากัน พ่อฝ่ายชายจะเจรจาสู่ขอและตกลงค่าสินสอดกับพ่อฝายผู้หญิง เมื่อตกลงกันได้จึงจัดพิธีแต่ง การแต่งงานจะสมบูรณ์เมื่อฝ่ายชายจ่ายค่าสินสอดให้พ่อแม่ฝ่ายหญิงพร้อมทั้งทำพิธีกรรมตามประเพณี นอกจากการสู่ขอแล้ว การลักพาผู้หญิงหนีไปแล้วพากันกลับมาขอขมาและจ่ายค่าสินสอดให้ฝ่ายหญิงก็เป็นประเพณีการแต่งงานอีกแบบหนึ่งที่ปฏิบัติในสังคมแม้ว หลังแต่งงานฝ่ายชายจะพาภรรยาไปอยู่เรือนพ่อแม่ของตน  ผู้ชายจะหย่าร้างกับภรรยาได้ในกรณีที่ภรรยาเกียจคร้านไม่เชื่อฟังสามี และในกรณีที่จับได้ว่าภรรยามีชู้   (น.43-44, 62-63)
          การแบ่งมรดก  ในกรณีที่ผู้ชายมีภรรยาคนเดียว ทรัพย์สมบัติทั้งหมดตกเป็นของภรรยา ลูกสาวที่ยังไม่แต่งงานและลูกชายทุกคนต้องอยู่กับมารดาต่อไปยังแยกเรือนไม่ได้ ต่อมาเมื่อมารดาตาย ทรัพย์สมบัติจะแบ่งให้บุตรคนละเท่าๆกัน ยกเว้นลูกสาวที่แต่งงานแล้วไม่มีสิทธิในมรดก  แต่ถ้าคู่สมรสไม่มีบุตร ทรัพย์สมบัติจะตกเป็นของพี่น้องร่วมบิดามารดาเดียวกับฝ่ายชาย โดยแบ่งคนละเท่าๆกัน 
          ในกรณีที่ผู้ชายมีภรรยาหลายคน ทรัพย์สมบัติจะแบ่งให้ภรรยาทุกคนเท่าๆกัน ถ้าภรรยาคนใดเสียชีวิตก่อนสามี บุตรของภรรยาคนนั้นจะมีสิทธิในทรัพย์สินส่วนของมารดาตน  และในครอบครัวที่มีภรรยาหลายคน เมื่อหัวหน้าครอบครัวเสียชีวิต ภรรยาแต่ละคนจะพาบุตรคนแรกไปตั้งเรือนใหม่ ส่วนเรือนหลังเดิมเป็นของมารดาของบุตรชายที่มีอายุสูงสุด (น.64)

          หัวหน้าหมู่บ้าน  มีคำในภาษาแม้วสองคำที่ใช้เรียกหัวหน้าหมู่บ้าน คำแรก “”โหล่วย่าว”ใช้เรียกหัวหน้าหมู่บ้านที่ได้รับเลือกจากที่ประชุมของหมู่บ้านหรือ”จือเป้เส่งชั่วเต่อ” คำที่สอง ส่วนอีกหนึ่งคำคือ “ตุ๊เฮ่าเหย่า”เป็นคำที่ใช้เรียกผู้นำหมู่บ้านที่ได้รับแต่งตั้งให้เป็นผู้ใหญ่บ้านตามกฎหมายลักษณะปกครองท้องที่ พ.ศ.2457  ผู้เขียนกล่าวถึงการเลือก ”โหล่วย่าว” ว่า ที่ประชุมจะเลือก”ตั้วเหน่งโหล่ว”หรือผู้อาวุโสคนหนึ่งเป็นประธานการประชุม ซึ่งมักจะเป็นผู้อาวุโสในแสนที่มีสมาชิกมากที่สุดในหมู่บ้าน ในการออกเสียงเลือกหัวหน้าหมู่บ้านนั้น สมาชิกในแสนเดียวกันจะออกเสียงตามกลุ่มผู้อาวุโสของแสน และโดยทั่วๆไป บุตรชายของหัวหน้าหมู่บ้านคนก่อนมักจะได้รับเลือกเพราะหัวหน้าคนก่อนมักมาจากแสนที่มีสมาชิกจำนวนมากของหมู่บ้าน ในการปกครองหมู่บ้าน หัวหน้าหมู่บ้านจะมีกลุ่มผู้อาวุโสหรือน่าจือเหว่าฮูเจเป็นที่ปรึกษา(น.45-51)
          น่าจือเหว่าฮูเจ  คือ กลุ่มผู้ชายที่มีอายุสูงสุดของแต่ละแสน ทำหน้าที่เป็นที่ปรึกษาของหัวหน้าหมู่บ้าน มีอิทธิพลและมีบทบาทสำคัญในการประชุมหมู่บ้าน ทั้งยังทำหน้าที่ตัดสินกรณีความขัดแย้งระหว่างสมาชิกภายในแสนของตนด้วย (น.62) 
          การตัดสินข้อพิพาทความขัดแย้ง แม้วจะมีกลุ่มหรือคณะผู้ตัดสินตามกรณีที่เกิดเหตุการณ์ กล่าวคือ ในกรณีที่เป็นข้อพิพาทระหว่างคนในแสนเดียวกัน การพิจารณาตัดสินความแย้งเป็นหน้าที่ของ“น่าจือเหว่าฮูเจ”หรือกลุ่มผู้อาวุโสในแสน หัวหน้าหมู่บ้านจะไม่เข้ามาเกี่ยวข้อง แต่ถ้าเป็นข้อพิพาทขัดแย้งระหว่างคนต่างแสน การตัดสินข้อพิพาทเป็นหน้าที่ของ“โหล่วตัวเหน่งซาโปล้ว”หรือคณะกรรมการตัดสิน ซึ่งมีหัวหน้าหมู่บ้านเป็นประธาน  ส่วนกรรมการได้รับการแต่งตั้งจากหัวหน้าหมู่บ้าน ซึ่งจะเป็นใครก็ได้ ยกเว้นคนในแสนเดียวกับคู่กรณี ปกติมักเป็น“ปั้วกะโหล่ว”หรือผู้เฒ่าผู้แก่ในหมู่บ้าน และไม่จำกัดจำนวนกรรมการ หรือคู่กรณีจะเลือกกรรมการตัดสินเองก็ได้ โดยแต่ละฝ่ายต้องเลือกจำนวนเท่ากัน และเลือกคนในแสนเดียวกับตนไม่ได้ แต่สามารถเลือกคนในแสนเดียวกับอีกฝ่ายหนึ่งได้(น.56-61)    

          การนับถือผีตามความเชื่อของแม้ว ผีมีหลายระดับ ได้แก่ ผีฟ้าซึ่งเรียกว่า “ตรั้งคู้” ถือว่ามีฐานะมีอำนาจสูงสุด เป็นผู้สร้างสรรพสิ่งในจักรวาล  ผีหมู่บ้านซึ่งเรียกว่า “ดรงเช้ง”มีฐานะอำนาจรองลงมา ทำหน้าที่ปกป้องดูแลหมู่บ้าน ต่อจากนั้นเป็นผีเรือนหรือผีบรรพบุรุษซึ่งเรียกว่า “ตรั้งครัวฮูเจ” ที่คอยปกป้องดูแลสมาชิกในครอบครัว นอกจากนี้ก็มีผีอีกกลุ่มหนึ่งที่ทำหน้าที่ดูแลสิ่งต่างๆ ที่ผีฟ้าสร้าง ได้แก่ ผีไร่ ผีน้ำ เป็นต้น (น.29-30)

          สุขอนามัย  ผู้เขียนเห็นว่าสภาพความเป็นอยู่ของแม้วบ้านขุนสถานไม่ถูกสุขลักษณะ บ้านทุกหลังคาเรือนพื้นบ้านเป็นดิน มีแคร่สูงประมาณ 50เซนติเมตรเป็นที่นอนอากาศในบ้านมีกลิ่นอับและทึบเพราะไม่มีหน้าต่าง  ไม่มีส้วมใช้ ส่วนความสะอาดของร่างกายผู้เขียนกล่าวว่าแม้วไม่นิยมการอาบน้ำ (น.31-32)
          การรักษาอาการเจ็บป่วย  ใช้ยากลางบ้านและเซ่นไหว้ผีโดยเริ่มจากไหว้ผีเรือนก่อน ถ้าไม่หายก็ไหว้ผีหมู่บ้านเป็นลำดับต่อไป  และถ้าอาการยังไม่หายก็จะไปหาคนทรงให้ทำพิธีทรงแล้วไหว้ผีฟ้า (น.33)

          แม้วในประเทศไทยจำแนกได้ 3กลุ่มย่อยโดยพิจารณาจากการแต่งกายและการเรียกชื่อกลุ่มตนเอง ได้แก่ ฮ-โม้ง น-จือ(H’Moong Njua)หรือแม้วดำ ฮ-โม้ง ดิว(H’Moong Deaw)หรือแม้วขาว และ ฮ-โม้ง กัว ม-บ้า(H’Moong Gua M-ba)กลุ่มนี้มีอยู่เพียง 2หมู่บ้าน จำนวนประมาณ 200คน (น.15)

          ผู้เขียนเห็นว่า การปกครองในระดับชุมชนของแม้วมีลักษณะเป็นประชาธิปไตย เนื่องจาก 1. มีการเลือกตั้งโดยเสรี แม้ว่าจะต้องเป็นไปตามความเห็นของกลุ่มผู้อาวุโสในแสน แต่เมื่อเปรียบเทียบกับการเมืองระบบพรรคในระบอบประชาธิปไตย ความเห็นของกลุ่มผู้อาวุโสในแสนก็คือความเห็นของบรรดาผู้นำพรรคการเมือง ซึ่งสมาชิกในพรรคมักจะเชื่อฟังและปฏิบัติตาม 2.ประชากรแม้วทุกคนมีสิทธิคัดค้านการใช้อำนาจของหัวหน้าหมู่บ้านโดยผ่านแสนของตน  3.การปกครองของแม้วเป็นไปตามหลักปกครองโดยกฎหมายในรูปจารีตประเพณี 4.ชาวแม้วทุกคนมีสิทธิเข้าร่วมประชุมและแสดงความคิดที่เกี่ยวกับการปกครองและกิจกรรมที่เกี่ยวกับผลประโยชน์ของพวกเขาได้ และ 5.ลักษณะการปกครองของแม้วเป็นการปกครองโดยคนกลุ่มใหญ่และคำนึงถึงสิทธิของคนกลุ่มน้อย แสนใดคุมเสียงส่วนมากในที่ประชุมหมู่บ้าน ก็เป็นผู้ใช้อำนาจในการปกครอง อย่างไรก็ตาม การปกครองของแม้วก็ยังมีลักษณะบางประการที่ไม่เป็นประชาธิปไตย เช่น การจำกัดสิทธิสตรี การที่กลุ่มผู้อาวุโสในแสนมีอำนาจมากทำให้สิทธิในการออกเสียงของสมาชิกในแสนคนอื่นๆลดน้อยลง  (น.65-68)  

รูปที่ 1ทิวทัศน์หมู่บ้านแม้วบ้านขุนสถาน                                               หน้า  IV 
รูปที่ 2 หญิงชราชาวแม้ว                                                                       หน้า (4)
รูปที่ 3ชายชราชาวแม้ว                                                                       หน้า (4)
รูปที่ 4หญิงสาวชาวแม้ว                                                                        หน้า (4)
รูปที่ 5เด็กหญิง ผู้หญิงชาวแม้ว                                                              หน้า (4)
รูปที่ 6สมาชิกของครอบครัวใหญ่ครอบครัวหนึ่ง                                         หน้า (5)
รูปที่ 7การไหว้ผีบรรพบุรุษ                                                                    หน้า (5)
รูปที่ 8เด็กผู้ชายชาวแม้ว                                                                       หน้า (5)
รูปที่ 9นักเรียนแม้วที่หน้าโรงเรียน ชด. บำรุง 50                                         หน้า (5)
รูปที่ 10นักเรียนดูการสตาฟนก                                                               หน้า (6)
รูปที่ 11หัวหน้าหมู่บ้านกับผู้เขียน                                                            หน้า (6)
รูปที่ 12หญิงชรากลับจากไร่                                                                   หน้า (6)
รูปที่ 13เด็กๆชาวแม้ว                                                                            หน้า (6)
ตารางที่ 1แสดงจำนวนหมู่บ้านและประชากรแม้ว                                         หน้า 18
ตารางที่ 2แสดงรายได้เฉลี่ยต่อครอบครัวในหนึ่งปีและที่มาของรายได้              หน้า 19
แผนภูมิที่ 1แผนที่แสดงที่ตั้งของชาวเขาเผ่าแม้ว                                          หน้า III
แผนภูมิที่ 2แสดงความสูงของหมู่บ้านชาวเขาเผ่าต่างๆ                                   หน้า 17
แผนภูมิที่ 3แสดงความสัมพันธ์ของสิ่งศักดิ์สิทธิ์ตามความเชื่อแม้ว                    หน้า 30
แผนภูมิที่ 4แสดงถึงกระบวนการรักษาความยุติธรรมระหว่างคนต่างแสน            หน้า 57
แผนภูมิที่ 5แสดงถึงกระบวนการรักษาความยุติธรรมระหว่างคนแสนเดียวกัน       หน้า 61